QIRIMTATAR MİLLİY QURULTAYI (1917) 
Rusiyede 1917 senesinde çıqqan Revolutsiya sırasında siyasiy yaqtan bir boşluq ve qalabalıq peyda oldı. Qırımtatar halqı da bu siyasiy boşluqta milliy bir devlet teşkil etme yoluna kirdi. 7 Nisan (Aprel) 1917 tarihinde Seyitcelil Hatattnıñ yolbaşçılığında Aqmescitte keçirilgen Qırım Musülmanları Vekilleri Syezdiniñ soñunda Qırım Musülmanları Merkeziy İcra Komiteti quruluvı aqqında qarar alındı. Bu komitetke 45 aza saylandı. Noman Çelebicihan bu syezdniñ soñunda alınğan qararğa köre yañı teşkil etilecek İcra Komitetiniñ yolbaşçılığına ve Tavrida ve Batı Rusiye Müftisi ve Ulema İdaresi Reisligine saylandı.
II-nci Qırım Musülmanları Vekilleri Syezdi ise 14-15 Nisan 1917 tarihinde Aqmescitte keçirildi. Bu syezdke qoşulğan 200 vekil içinde 20 qadın bar edi. Syezdniñ soñunda alınğan qararğa köre 7 Aralıq (Dekabr) 1917 tarihinde Bağçasaraydaki Hansarayda, Qırımtatar Milliy Qurultayı toplaşuvı keçirelecek edi. Qurultay azalarınıñ saylavı 30 Qasım (Oktyabr) 1917 tarihinde ötkerildi ve bunıñ neticesinde 76 millet vekili saylandı. 5 millet vekili ise qadın edi. Qurultayın başlanuvı belgilengen künden eki kün soñ, 9 Aralıq 1917 tarihinde oldı. Bu tarihte 9 Aralıq 1917-de Qırım Hanlığınıñ tarihiy paytahtı olğan Bağçasaraydaki Hansarayda, Qırımtatarlarnıñ tarihindeki ilk milliy qurultay başlandı.
Qurultaynıñ ilk künü / Bağçasaray - 9.Aralıq.1917
Mında hususan şunı aytmaq kerek ki, qadınlarnıñ bu qurultay saylavlarında saylanma aqqınıñ olması 1917 tarihi ve künümiz için pek muimdir. Qırımtatar qadınlarınıñ saylama ve saylanma aqqınıñ olması o tarih içün Türk ve Musülman halqlar arasında birincidir. Qırımtatar qadınlarınıñ bu aqqa saip olması, aynı zamanda Qırımtatar halqınıñ 1883-te İsmail Bey Gaspralınıñ başlatqan Qırımtatar Milliy Küreşiniñ insan aq ve uquqları noqtasında ne qadar yol ketkenini bizge körsete.
Qurultaynıñ qadın vekilleri
Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ ötkerilmesinden soñ ilk Qırımtatar esas kanunı (konstitutsiya) qabul etile. 26 Aralıq 1917 tarihinde Qurultay tarafından qabul etilgen o vaqıttaki adınen Qanun-u Esasiyniñ 16-ncı maddesine köre Qırım Ahaliy (Halq) Cumhuriyeti esası qabul ve ilân etildi. Bundan soñ Qurultay da özüni Qırımtatar parlamenti olaraq ilân etti. Qırımtatar parlamentiniñ reisligine üç başqan saylandı: Asan Sabri Ayvaz, Cafer Ablayev ve Ablâkim İlmiy. Parlamentniñ Rusça kâtipligine Ali Badaninskiy ve Türkçe kâtipligine de Seyitömer Taraqçı saylandı. Parlamentniñ teşkil etilgeninden soñ Meclis-i Mebûsân (Azalar Meclisi) tarafından Qırım Ahaliy (Halq) Cumhuriyetiniñ yolbaşçısı (president) saylavı aqqında qarar alındı.
Qurultay toplaşuvı; Cafer Seydahmet, Şefiqa Gaspralı, Noman Çelebicihan
Noman Çelebicihan, Qırım Ahaliy (Halq) Cumhuriyetiniñ yolbaşçısı olaraq saylandı. Noman Çelebicihannıñ yolbaşçılığında Milliy Ükümet teşkil etildi. Buña köre Qırımtatarlarnıñ ilk Milliy Ükümeti şu şekilde oldı:
- Milliy Ükümet Reisi ve Adliye Naziri: Noman Çelebicihan Efendi
- Harbiye ve Hariciye Naziri: Cafer Seydahmet Efendi
- Diniye Naziri: Ahmet Şükrü Efendi
- Maarif Naziri: İbrahim Özenbaşlı Efendi
- Maliye ve Vakıf Naziri: Seytcelil Hattat Efendi
Noman Çelebi Cihannıñ yolbaşçılığında teşkil etilgen bu Milliy Ükümet, Şubat (Fevral) 1918te bütünley Qırım için Meclis-i Müessisân (Qurucı Meclis) toplaşuvı vazifesini aldı. Eki aylıq bir tatilden soñ Qırımtatar parlamenti yañıdan toplaşuv keçirecek edi. 27 Aralıq 1917 tarihinde Milliy Ükümetniñ resmiy merkezi Bağçasaraydan Aqmescitke avuştırıldı. 31 Aralıqta Milliy Ükümet yañı merkezi olğan Aqmescitte vazifesine başlağanını ve Qırımtatar esas qanunınıñ qabul etilgenini belgilegen resmiy bir yazı Türkçe ve Rusça olaraq neşir etildi.
Hansarayda Qurultay Vekilleri
Qırımtatarlarnıñ milliy devleti olğan Qırım Ahaliy (Halq) Cumhuriyeti, Qırımtatar halqınıñ vatanlarında azatlıqnen yaşamaq isteginiñ ne qadar qaviy ve quvetli olğanını körsete. Bu qaviy ve quvetli azatlıq istegi Qırım Ahaliy (Halq) Cumhuriyetini teşkil etkenden soñ Qırımda yaşağan diger halqlarğa da sayğı körsetken edi. Noman Çelebicihannıñ, Hansaray müzeyiniñ açılışında yapqan çıqışında bunıñ örnegini köremiz:
“Qırım yarımadasında türlü renklerde bir çoq zarif güller, şeb-boylar, zanbaqlar, laleler vardır, ve bu ruh-nevaz çiçeklerin hepsiniñ kendilerine mahsus bir güzelligi, özlerine mahsus lâtif qoquları var. Bu güller, bu çiçekler Qırımda yaşayan milletler: Tatar, Rus, Ermeni, Yehudi, Rum, Nemse ve başqalarıdır. Qurultayın maqsadı bunları bir yerde toplayup, hepsinden güzel ve nefis bir buket yapmaqtır. Güzel Qırım adasında haqiqiy medeniy bir İsvicre tesis itmektir. Tatar Qurultayı yalıñız Tatarları degil, asırlardan beri Tatarlar ile beraber qardaşca yaşayakelmiş diger milletleri de tüşünüyur. Onları da işe davet iderek, onlarle beraber qol qola virüp kitecektir. Tatar, bu işte bir amir degil, belki bir muteşebbis, yalıñız bir inisiyatorluk vazifesini icra edecektir.”
Noman Çelebicihannıñ Hansaray Müzeyiniñ açılışında yapqan çıqışı
Qurultayda qabul etilgen Qırımtatarlarnıñ ilk esas qanunı ve milliy devleti, Qırımdaki diger halqlarnıñ da hayat aqqına sayğı körsetti. Fakat Qırımda, Qırımtatarlarnıñ hâkim olmasını istemegen Bolşevikler, Qırımtatar Milliy Ükümetine qarşı arekete keçti. Bunıñ neticesinde 27 Ocak (Yanvar) 1918 tarihinde Milliy Ükümetniñ merkezi olğan Aqmescit, Bolşevikler tarafından işğal ve istilâ etildi. Milliy Ükümet darqatıldı ve ükümetniñ reisi Noman Çelebicihan Efendi de Bolşevikler tarafından Aqyarğa alıp ketildi ve anda şehit etildi. Cansız bedeni Qara Deñizge atıldı. Milliy marşımız olğan "Ant Etkenmen" şiiriniñ de muellifi olğan Noman Çelebi Cihan o künden soñ Antlı Şehit, Antlı Qurban dep de añıldı.
Qurultaynıñ yolbaşçıları: Seyitcelil Hattat, Hasan Sabri Ayvaz, Noman Çelebicihan, Cafer Seydahmet
Saylanğan Bibliyografiya
ÇELEBİCİHAN, Numan. “Qırım Muftisiniñ Nutqu” Millet Cevherleri, haz. Tahir Kerim, Akmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2012, s. 73-77.
HATİF, Osman Kemal. Gökbayrak Altında Milli Faaliyet. Haz. Hakan Kırımlı. Ankara: Kırım Türkleri Derneği, 1998.
KIRIMER, Cafer Seydahmet. Bazı Hatıralar. İstanbul: Emel Vakfı, 1993.
KIRIMLI, Hakan. “Kırım: Rus İşgali Dönemi”, DİA, C: 25, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002), s. 458-468.
“Kurultay Kanun-u Esasisi ve Hükümet-i Milliyye”, Kırım Mecmuası, Sayı: 2, 16 Mayıs 1918, s. 21-23.
