QIRIM HANLIĞINI İDARE ETKEN SÜLÂLE GERAYLAR:
GERAY HANEDANI VE OSMANLI DEVLETİ
Uluğ Ordanıñ 15-nci asırnıñ başlarında eski quvetini coytmasından soñ peyda olğan Tatar hanlıqları arasında Osmanlı Devletinen eñ yaqın münasebetleri olğan Qırım Hanlığı edi. Bunıñ eñ muim sebebi Qırımnıñ, Osmanlınıñ topraqlarına yaqın olmasıdır. Eki devletniñ coğrafik yaqtan bu qadar yaqın olmasınen siyasiy munasebetlerniñ tiymesi mumkün oldı.
Osmanlı Devleti, Qırımnıñ cenübiy tarafında ve Cenevizniñ qolunda olğan Kefe Qalesini 1474 senesinde fetih etkende, mında idariy bir merkez qurdı. Kefe Sancağı adı berilgen bu idariy merkezge Qırımnıñ yalıboyu bağlana edi. Endiden soñ Qırımdaki Kefe şeeri, Osmanlınıñ Qara Deñizdeki eñ muim limanı oldı. Kefe Sancağınıñ şimalinde qalğan topraqlarnıñ idaresi bütünley Qırım hanında edi.
Qara Deñiz Haritası
Qırım Hanlığı, Osmanlı Devletiniñ vassal bir devleti degil edi. Çünki Qırım hanınıñ öz adına aqçası bar ve hutbe oquna edi. Qırım hanınıñ Türk ve İslâm devletçiliginde ükümdarlıq içün kerekkenlerge saip olğanını köremiz. Fakat Osmanlı Devleti ve Qırım Hanlığı arasındaki siyasiy yaki idariy yaqtan bağlı olma meselesi tarihçiler tarafından bütünley añlatılamadı. Bu hususiy meselede aytuvlı Qırımtatar tarihçisi Halil İnalcık bir maqale yazğan. Onıñ meşhur maqalesinde, yuqarıda aytılğanı kibi, Osmanlı Devletinen Qırım Hanlığı arasında bir añlaşmanıñ imza etilmegenini ögrenemiz. Qırım Hanlığınıñ, Osmanlı Devletine siyasiy ve idariy yaqlardan bağlı olğanını körsetken bir dokument yoq. Bundan soñ Halil İnalcık, Osmanlı Devletiniñ Qırımdaki siyasiy ukümniñ Qazan Hanlığı ve Hacıtarhan Hanlığınıñ Rusiyeniñ qoluna tüşkenden soñ artqanını yaza.
Qırım Hanlığında bir Osmanlı padişahı adına ilk hutbe I-nci İslâm Geray Han vaqtında (1584-1588) oqunmağa başlandı. Bundan soñ hutbelerde başta Osmanlı padişahı ve soñ Qırım hanı adına oqunmağa devam etti. Bu mesele de, Halil İnalcıknıñ aytqanı kibi, Osmanlı Devletiniñ 16-ncı asırdan soñ Qırımda siyasiy nufüznı keñişlete. Bularğa qarşı bir Geray eger Qırım hanı olsa, kene de özüni sadece “Qırım Hanı” degil, Polşağa ya da Rusiyege yibergen yarlıqlarda aytqanı kibi “Uluğ Orda ve Uluğ Yurtnıñ ve Deşt-i Qıpçaqnıñ ve Taht-ı Qırımnıñ ve sansız kop Tatarnıñ ve sağışsız Nogaynıñ ve Tat bile Tavgaçnıñ Tağ ara Çerkesniñ ve cümle Müminîn ve Müslimînniñ uluğ padişahı azametli ve rifatli ve şevketli uluğ han-ı azam ve haqan-ı muazzam” olaraq köre edi.
17-nci asır başlanğandan soñ Qırım hanı Osmanlı Devletinden mustaqil areket etmek hususunda qıyınlıq çekken edi. Bunıñ birinciden sebebi Qara Deñizniñ şimaliy yaqında deñişken siyasiy quvetlerdir. Çünki Rusiyeniñ askeriy küçü arta edi. Afsus ki, Qırım hanlarınıñ da Qırımda mirza ve beyler arasında özüne işanılğan bir Geray saylanması usulı coyulmağa başlanğan edi. Bunıñ yeringe İstanbulda padişahnıñ ve onıñ vezirlerniñ işanğanı bir Geraynıñ saylanması usulı peyda oldı. Osmanlı Devletiniñ birinci maqsadı Qırım Hanlığında öz siyasetini aydaycaq bir Qırım hanınıñ olması edi. Bunıñ içün de Osmanlı Devletiniñ Rumeli topraqlarındaki çiftliklerinde olğan Geraylardan Qırımğa han saylandı. O vaqıtlarda ve soñki asırlarda Osmanlı Devleti avdarılğan vaqıtqa qadar Rumelide, Çatalcadan Yanboluna qadar keniş bir yerde Geraylarnıñ çiftlikleri bar edi.
Devlet Geray Han ve Kanuni Sultan Süleyman
Geraylardan bir tarihçi olgan Halim Geray Sultannıñ kitabı Gülbün-i Hânân (Qırımtatarca: Hanlarnıñ Gülbağçası), Qırım hanlarınıñ tahttan tüşkenden soñ Gelibolu ve Rodos kibi yerlerge yiberilgenini ayta. O yerlerde sürgünlükte yaşağanlar. Bulardan ğayrı Halim Geray Sultan kitabında diger Geraylarnıñ Osmanlı Devletiniñ topraqlarınıñ qaysı yerlerinde yaşağanlarnı ve çiftlikleriniñ olğanıñı da ayta. Onıñ yazğanına köre, Rumelideki Yanbolu, İslimye, Karinabad, Aydos ve Çatalca yerlerinde Geraylarnıñ pek çoqusı çiftliklerde yaşağan edi. Bu yerlerde sadece Geraylarnı degil, olarnıñ yanlarında da qolunıñ astında ve çiftliklerinde Qırımtatarlarnıñ da olğanlarını unutmamaq kerek. Geraylarnıñ bu çiftliklerde yaşap olması da Osmanlı Devletiniñ siyasiy qolunı Qırımda küçlendirgen edi.
17-nci asırdan soñ Qırımda artqan Osmanlı Devletiniñ siyasiy küçü de sadece mından kelmey edi. Rusiyeniñ 18-nci asırnen beraber artqan askeriy quveti de Qırım hanlarını ve Geraylarnı Osmanlı Devletiniñ qolunıñ astında olmağa mecbur etken. Çünki Qırım Hanlığı ordusınıñ tüfek ve top qoşumı yoq dep aytılabile. Qırımtatarlarnıñ ve Noğaylarnıñ çölde klassik Uluğ Orda usulınen cenk etmesine qarşı Rusiye zemaneviy askeriy usul ve tehnologiyanen cenk ete edi. 18-nci asırdan soñ Qırım Hanlığınıñ askeriy küçü Rusiyege qarşı artta qalmağa başlağan.
Qırım hanı, Osmanlı padişahı tarafından ketilecek seferlerge “nâme-i hümâyun” dep aytılğan padişah mektübinen davet etile edi. Bu da Qırım hanınıñ diger vassal hükümdarlardan farqlı olganını körsete. Eger vassal bir han olsa edi, seferge davet yiberilmez, Qırım hanına seferge qoşulması emir olunır edi. Mından başqa İstanbuldan ne vaqıt nâme-i hümâyûn yiberilse, o vaqıt Qırım hanına seferge qoşulması içün qılıç, qaftan ve bağşış yiberilgen. Qırım hanı da Qırım Hanlığı ordusınıñ yolbaşçısı ve komandiri olaraq, Qalgay ve Nureddin olğan Geray Sultanlarnen beraber Osmanlı ordusına qoşula edi.
Qırım tatarları Tunanı keçerken
Qırım Hanlığı ordusı da Geray Sultanlarnıñ yolbaşçılıgında Osmanlı Devletiniñ, Yevropa, Rusiye ve İranğa olğan bütün seferlerine qoşuldı. İstanbuldan yiberilgen sefer davetleriniñ episi Bağçasaray tarafından qabul etilgen.
Qırım hanı maqamına namzet olğan Geray, Qırımdaki Qaraçı beylerniñ eñ ögüne kelgenlerinden Şırın beyi tarafından Osmanlı padişahına taqdim etile edi. Buna köre Şırın beyi, diger bey ve mırzalar qaysı Geraynıñ Qırım hanı olmasını Osmanlı padişahına ayta. Bundan soñ Osmanlı padişahı da mırza ve beylerniñ taleplerini oylağandan soñ çoqusında olarnıñ istegenleri Geraynı Qırım hanı olaraq köre edi. Qırım hanı olaraq saylanğan Geray, Osmanlı padişahnıñ bergeni bağşış, qaftan ve qılıçnen İstanbuldan Kezlevge kele edi. Bu yerge çıqqandan soñ, meşhur Kezlevdeki Han Camiine kelgende, mında Qırımğa han olğanı ilân etile edi. Bundan başqa aytmaq kerek ki, Qırım hanına İstanbuldan bir de tuğranen beraber altın başlı bir sancaq berile edi.
Saylanğan Bibliyografiya
ABDULJEMİLYEV, Refat Rustem. Dokumentı Krımskogo Hanstva iz Sobraniya Huseyna Feyzhanova. Aqmescit: O.O. O. Konstanta, 2017.
HALİM GERAY SULTAN. Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi. Neşirge azırlağan: Ablâkim İlmiy, (İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327/1911).
İNALCIK, Halil. “Giray”, DİA, C: 14, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996), s. 76-78.
İNALCIK, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
İNALCIK, Halil. “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Tâbiliğine Girmesi ve Ahidname Meselesi”, Belleten, C: VIII, Sayı: 30, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1944), s. 185-229.
KURAT, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
SMİRNOV, Vasiliy Dmitriyeviç. Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
