Mapuze NECİYEVA: "BÖYLE KÜN UNUTILIRMI İÇ!" 
18 may qara haber aldıq biz,
Ağlay-ağlay bölnitsala qaldıq biz.
Halqımız taşlap ketken evlerde,
Taqır yerde yattıq biz...
Doğğan yılımmı? Bilemen, ayse! 1925 yılı. Anam rahmetli külüp hatırlay edi: "qoramızda birinci yetişken hiyarlarnı peşmalıma cıyıp keldim, ekinci künü seni doğurdım". Qırımda hiyar iyün ayında yetişe, dep ayı-kününi ise özüm qararman iyün 26 yazdırdım. Babam — Neci Cemayev 1874 yılnıñ balası, doğma Taşlıyarlı. Anam — Meysare, 1876 senesiniñ balası, Skala köyünden Qasım baynıñ qızı bolğan. Qorantada altı bala edik — Nebil aqam 1905 yılı, Akime totam — 1914 yılı, Nasibulla aqam - 1916-da , Nasir aqam 1918-de, Cevariye totam — 1922- de ve eñ kiçigi men 1925-te tuvuldım ve yaqında 95 yaşımnı toldurdım.
Köyümiz pek mamürli bir köy edi, aşlıq, boğday, arpa bek nomay bolğan. Bostanda öyle bir qarpızlar yetişken, tap Moskvağa sergige alıp ketkenler. Köyümizniñ artından demir yol keçe edi. Azbar aralığından trenlerniñ kelgen-keçkenini seyir eter edik. Demir yolnıñ sırtına qavun-qarpız ekile, qıblasında ise aşlıq öse edi. Deñiz köm-kök olıp körünip tura. 85-90 hanesi bolğan ve balaban sayılğan Taşlıyar köyümizde pek çoq qoylar da asrala edi. 1930-larda baylarnı sürip başlağanlarında Skala köyüniñ bayı bolğan Qasım qartbabamnı üç qızı ve eki oğlunen Arhangelsk betke sürgün etkenler. Anam fuqare bir yigitnen evlengeni sayesinde sürgünden qurtulğan. Oña tiymegenler. Kel-kelelim köyde kolhozlar qurulıp başlağanda anamnı da toplaşuvğa çağıralar. Anam bara. Yañı "kommunist bolıp başlağan kişiler" anama baqıp "kulaklarnı yani baylarnı, tübü-tamırınen qurutmaq kerek", degenler. Anam qorqıp-qaltırap otura eken öz tamırlarını hatırlap.
Abdurazzaq oğlu Qasım qartbabam, Malüme qartanam, balaları - Gülizar, Gülfi, Qatize tizelerim, Basiy, Baqiy dayılarım Arhangelskten sürgünlik yerlerinden qaçalar. Olarnıñ qaçqanını duyğan saqçılar artlarından köpeklerni cibergenler. Baqiy dayım babası ve doğmuşlarına: "Siz aksine ketiñiz, men yoldan keteberirmen", degen. Böyle etip Qasım qartbabamlar sağ-aman qaytıp kelgenler, amma Baqiy aqamdan iç bir türlü haber-teber alalmağanlar. Özüni qurban etken ailesi içün. Qartbabamnı Skalada sovetlerge Zufer degen kişi çaqqan eken. Şunıñ içün de qartbabam öz köyüne kelmege saqınıp, Kezlev bette bir köyde yerleşkenler. Anam olarğa bara edi yoqlamağa. Amma qartbabam-qartanamlar şay da Keriçke kelmediler. 1944-te Kezlevden de sürgün etilgenler. Mayıs 18 künü Qasım qartbabam: "Men endi sürgünlikte boldım, bilemen. Bizni öldürmege alıp keteler. Öldüriñiz mında", dey. Onı ayaq-qollarını bağlap, vagonğa yüklegenler. Olar Mırzaçölge tüşkenler. Yolda Qasım qartbabam pek bitlegen, tamamen pitirgen, arıqlağan. Ölecegini duyğan da, kelini — Basiy oğlunıñ apayına ömür boyu ayırılmağan, daima yanında alıp yürgen namazlığını bere de, vasiyet ete: "Bu namazlıqnı bazarğa alıp barıp sat da, bir horaz al. Men ölgende, iç olmağanda şu horaznı soyarsıñ. Çünki Qırımda allı-taqatlı kişiler keçingende azbarında ayvan soyulıp, cemaatqa aş berilgen. Qartbabam sürgünde şu adetni kütecek olğan. Yeñgemiz qaynatasını tenindeki bitlerden arındırmaq içün mısırboğday qoçanınen yuvundırğan.
Biz yaşağan Taşlıyardan da bir qadın Acire abaynı balaları Akife, Aqlime, Alime, Gülnaraman şu 1930-larda Özbekistanğa sürgün etkenlerini bilemen. Anda Acire abay yanında oğlunen Taşkentke barğanda, balasını hırsızlağanlar. Acire abay bek qıdırdı oğlunı. Amma öyle de tapılmadı balası. Olar Qırımğa, kene köyge qaytıp keldiler ve 1944-te tekrar sürgün etildiler. Baq bu taqdirge, kel zaman-keç zaman, bütün halqımız şu Özbekistanğa sürgün etildi ya!
Cenk vaqtında bizim köy halqını Qaçıq köyüne köçürdiler. 1944-te aprel ayında Taşlıyarğa qayttıq. Bombalar astında qalğan evlerimiz viran olğan. Ay, başladı er kes öz evini tamirlemege!
Sürgün etilgen künümiz aqılımdamı? Böyle kün unutılırmı iç! Amma men mayıs 18-de degil, bir aydan soñ sürgün etildim. Çünki mayıs 18 künü Kenegez köyündeki hastahanede Cevariye totam ile beraber tedaviylene edik. Sıtma hastalığına oğrap, bu hastahanege mayıs 10-da ketirilgen edik. Meger bizimkilerni sürgün etkenler, haberimiz de olmadı. Akime totam mayıs 16-da bizni yoqlamağa kelip, mayıs 17-de evden aş ketirecegini söyledi. O zaman hastahanede ne yastıq-yorğan bereler, ne de aş-suv. Bekledik-bekledik, totam kelmedi. Pencerege baqıp sabadan aqşamğace bekledik. Aynı zamanda hucur bir şeyni közetemiz — kişilernen rıq tolu arabalar ardı-sıra toqtamadan keçeler. Bu nasıl kişiler, qayda keteler - añlamaymız.
Menim Akime totam Neciyeva cenkten evel Taşlıyar köy şurasında kâtib olıp çalışa edi. Nemseler kelgende reisimiz Kerimovnı qurşunladılar. Akime totamnı reis etip qoydılar. Mayıs 17 künü şuranıñ binasında toplaşuv keçirile. Merkezden kelgen mesül kişi toplaşuvğa kelgenlerge : "Yarın almanlarnen işbirlik etkenlerni ve olarnıñ ailelerini sürgün etecekler. Amma saqın bu haberni kimsege aytmañız!", dep tenbiyeley. Akime totam toplaşuvdan evge qayta, amma artından takip etkenlerini seze. Evde anamnen babama iç bir şey bildirmey. O vaqıt ailede beş can edik. Anam-babam ve üç qız. Saba tañda ise qapı-pencereler qaqıla. "Çıqıñız, 15 daqqañız bar, alacağıñıznı al da evden çıqıñ!" dep qıçıralar. Akime totam askerlerge olarnıñ evinde işbirlikçiler olmağanını ayta, lâkin askerler emirni oqup eşittireler ve er kes quvulacağını bildireler. Şay etip anam-babam ve Akime totam köydeşlerimiznen sürgün etileler. Biz Cevariye totamnen ekimiz qaldıq.
Sabasına arbiy urbada kişiler hastahanege kelip bizge olğan şeyni añlattılar: "Biz qırımtatarlarnıñ episini sürgün ettik", dediler. Şundan başladıq ağlamağa. Üstümizdeki gecelik, ayaqlarımızda yipten örülgen iyıklardan ğayrı iç bir türlü urbamız yoq. Saçlarımız tübü-tamırınen qırqıldı. Ne yapacamız, alımız ne olacaq — iç kimseni meraqlandırmay. Böyle bir afta keçti. Bekleymiz. Kene eki silâlı asker kelip, hastahanedeki epsi qırımtatar hastalarnı (ruslardan ğayrı) iç bir şey añlatmadan. safqa tizip aydap alıp kettiler. Hocalar köyüne ketirip bir evge qapadılar, bir yaqqa ketmeñiz, atarmız, dep qorqızdılar. Açmız, közlerimiz ağlavdan şişti. Ne yapmalı? Saba balalar toplaşıp qomşu köylerde tilenmege kettik. Anda-mında qalğan ruslarnıñ bazıları bir parça ötmek bere, bazıları quvıp cibereler. Quruğan-küflengen ötmek parçalarını bir yerge topladıq. Alımız yoq. Balalarnen toplaşıp, Qızıl quyu qasabasına yani merkezge barıp vaziyetimizni añlatmaq ve yardım soramaq qararını aldıq. Tüştik yolğa. Ayaqap-mayaqap yoq, yalınayaq, oğlanlar yarı çıplaq, iç ştanlarında, qızlar geceliklerde, başlarımız taz, ketemiz aqiqat-adalet qıdırmağa! Böyle alımızda kirdik idarege. Masa etrafında şişman-şişman kişiler otura. Biz başladıq ağlamağa: "Biz açmız, çıplaqmız! Bizni ciberiñiz evimizge!". Odağa daa bir sertüzlü kişi kirip: "Qırımda artıq iç bir qırımtatarı yaşamaycaq! Sizni de quvıp çıqarcaqmız! Tez qaytıñız artıñızğa. Tezden bir qarar çıqacaq. Şu qarardan soñ biz kelgende yeriñizde olmasañız, tutıp atarmız!", dep cekirdi üstümizge. Kene ağlay-ağlay qayttıq Hocalardaki qapaldığımız evge. Ve böyle aç-çıplaq bir aydan ziyade — taa iyün 24 kününe qadar bekledik taliyimizni. O künü saba araba keldi ve bizni yüklep, Taşlıyar stantsiyasına alıp kettiler. Bizni oturtqan eşelonğa arabalarda ermeni, rum, bulğarlarnı da yüklediler. Rıqnen tolğan soñ cönedik. On kün degende barıp çıqtıq. Qaytip sav qaldıq o suvuq yerlerde, Sibirde, şimdigece şaşaman! Baraqlarda taqır tahtalar üstünde yatamız. İşke çıqmağa çaremiz yoq. Ne ise yavaş yavaş taptıq ebini. Bir yıldan soñ anam-babamnıñ qayerde olğanını taptıq, mektüpleştik. Olardan para keldi. Şu paralarnı cıyıp-cıyıp, komendantqa qabar berdim. Üç yıl bekledik neticesini. Komendant anam-babam turğan yerge mektüp yazdı. Andan çağırtuv kelgen soñ yolğa çıqtıq. Başta Novosibirsk, soñra Taşkent, Samarqand ve niayet 1947 senesi avgust ayında Zirabulaqqa ondan soñ da İngiçki qasabasına yetip keldik. Babam 1944 senesi sürgünlikniñ ekinci ayında iyül 19-da ölgen. Nebil aqamnıñ üç balası — 6 yaşında qızı Nadire ve 3 -4 yaşlarında Pevat, Cevat oğulları açlıqtan ölgenler. Buña nasıl dayanırsıñ?
Altı doğmuş —Nebil, Nasibulla, Nasir aqalarım, Akife, Cevariye totalarım ve men Neciyevler İngiçki qasabasında yaşadıq. Altımız da evlendik, balalı-çağalı oldıq. Balaban, pek birlikli, muabbet sülâle edik. Men Berdibek Ğaziyevge aqayğa çıqtım, üç balamız oldı.
1992 yılı Qırımğa qayttım. Qorantamıznıñ kencesi edim — bugün 95 yaşındam!
Zera Bekirova yazıp aldı.
