QIRIM HANLIĞINI İDARE ETKEN SÜLÂLE - GERAYLAR: 
GERAY HANEDANI VE QASIM HANLIĞI
Qasım Hanlığı, Qazan hanı olğan Uluğ Muhammedniñ 1445-teki Suzdal cenkinde Moskva knyazı II-ncı Vasiliyni mağlüp etkeninden soñ quruldı. Tatarlarnıñ Hankerman dep aytqanları bu şeherge Ruslar Gorodets adını bergenler. Oka özeninde qurulğan bu yañı hanlıqnıñ sıñırları kesin olaraq bilinmey, amma qurulğan yerine baqqanda, Qazan hanınıñ Moskvanı qolunıñ astında tutmaq istegenini köremiz. Qasım Hanlığınıñ askeriy masrafları da Moskva tarafından tölenecek ve bu yañı qurulğan hanlıqqa Moskva knyazı bağşışlar yiberecek edi. Suzdal cenkinden soñ birqaç senede II-nci Vasiliy de Moskvadaki tahtını qorçalamaq içün Qasım Hanlığınıñ qol tutmasına muhtac olacaq edi.
17-nci asırda Qasım şehri
Qazan hanı Uluğ Muhammedniñ vefatından soñ Qazanda çıqqan taht küreşlerinde Qasım Hanğa Moskva da qol tuttı. 1467-de Qazanğa seferge ketken Qasım Han mında muvafaq olamadı. Bu tarihten soñ Qasım Hanlığınıñ, Qazan Hanlığınıñ Moskva sıñırlarını qorçalağan ve knyazı qolunıñ astında tutqan hanlıq menligi coyuldı. Qasım han vefat etkenden soñ 1468 senesinde Qasım Hanlığınıñ tahtına Danyal Han keçti. Onıñ vaqtında da Moskva knyazlığınen yahşı munasebetler devam etti.
1475 senesinde Meñli Geray Han, Uluğ Orda hanı Seyyid Ahmedke qarşı bir ittifaq qıdırmağa başlağan edi. Qırım Hanlığınıñ, Uluğ Ordağa qarşı mustaqil bir devlet olaraq mevcudiyetini qorçalamaq içün şimalde muttefiklerge ihtiyacı bar edi. Moskva knyazı ve Qasım hanıñı özüne qol tutacaq muttefik olaraq kördi. Bunıñ içün 1475 ve 1480 senelerinde Qırımdan Moskvağa yarlıqlar yiberildi. Bu vaqıtlarda Qırım hanı bir de tahtını qorçalamağa tırışa edi. Çünki Meñli Geray Han qardaşı Nurdevletke qarşı Qırımda bir küreşke kirgen edi. Osmanlı Devleti ve Qırımdaki mırzalar arasında siyasiy yaqtan eñ quvetli mırza olğan Eminek Mırzanıñ qol tutmasınen 1478 senesinde Qırım Hanlığı tahtına kesin olarak keçti. Qardaşı Nurdevlet ise şimalge ketip Moskvağa sıyıqtı. Mında Uluğ Ordanıñ darqalmağa başlamasından soñ, topraqlarında Cengiz sülâlesinden olğanlarnıñ siyasiy küreşlerinde Moskvanıñ yeriniñ muhim olğanını köremiz.
Nurdevletniñ Moskvada qalması Meñli Geray Han içün tehlüke añlamına kele ve knyaznıñ qoluna da Qırım hanını siyasiy olaraq tehdit etmege kerekkende bir fırsat edi. 1480 senesinden soñ Meñli Geray Han, qardaşınıñ özüne teslim etilmesi içün Moskvağa yarlıqlar yiberdi. Faqat Nurdevlet, 1486-da Danyal Hannıñ vefat etmesinden soñ Qasım hanı oldı. Nurdevlet Han, Qasım Hanlığınıñ Qırımdaki Cengiz sülâlesi Geraylardan kelgen ilk handır. 1486 senesinden 1491 senesine qadar 5 sene Qasım hanı olğan Nurdevlet Han, Uluğ Orda hanı Murtaza Han ve Moskva knyazı arasındaki siyasiy munasebetlerde muhim bir yerde edi. Moskva knyazı hususan olaraq mından soñ Qasım hanı Nurdevlet Hanı, Saray ve Qırım arasındaki küreşte özüni qorçalamağa qol tutacaq bir muttefik olaraq körgendi. Faqat Nurdevlet Han 1491 senesinde vefat etti.
Meñli Geray Han
Nurdevlet Handan soñ Qasım Hanlığı tahtına 1491 senesinde onıñ oğlu Satılğan keçti. Satılğan Han da atası kibi Moskva knyazınıñ siyasetine bağlandı. Bu vaqıtlarda Qasım hanınıñ Moskva knyazınıñ siyasiy işlerine qol tutqanını köremiz. Uluğ Orda ve Qırım arasındaki küreş devam etkende, Qazan Hanlığı içün de Moskvanıñ, Qasım Hanlığı üstündeki siyasiy küçü coyulmağa başlağan edi. Çünki Qasım Hanlığınıñ peyda olma maqsadı Qazannıñ, Moskva üstünde siyasiy küçünün qorçalanması edi. Afsus ki, Qasım Hanlığınıñ bu maqsadı coyulğan edi ve Geraylardan kelgen hanlar vaqtında da Qazan içün tehlüke añlamına kelgen edi. Bundan soñ Qazantatarları ve Qazan Hanlığı, Moskvağa qarşı Qırım Hanlığınen bağlanmağa tırışacaq edi. 16-ncı asırda, Qazantatar mırzaları Uluğ Ordanıñ darqalmasından soñ en qaviy siyasiy quvetke sahip olğan Qırım hanından Qazan tahtı içün bir Geray Sultan yibermesini istecek edi. Qasım Hanlığında Moskvanıñ küçü artqandan soñ, Qırım ve Qazan munasebetleriniñ daa yahşı kelişkeniñi köremiz.
Qazan Hanlığınıñ Moskvağa qarşı bir siyaset aydamağa başlağanından soñ Qasım hanı Satılğan Han 1506 senesinde Qazanğa askeriy bir seferge ketti. Bu seferge Moskva ve Qasımlılarnıñ ortaqlaşıp çıqqanını aytmaq kerek. Moskva askerleri qaradan Qasımlılar ise özenden ketecek edi. Qazanğa başta Satılğan Han ve qardaşı Canaynıñ ordusı bardı. Bu yerde Qasımlılar, Qazantatarlarına mağlüp oldılar. Moskvalılar, Qasımlılarnıñ mağlüp olğanını ögrengende Novgorodğa qaytmağa başladı. Qazantatarları ise olarnı takip etti ve Moskvalıları da mağlüp etti. Bu sefer Satılğan Hannıñ soñ seferi oldı ve o sene içinde vefat etti. Onıñ vefatından soñ yerine qardaşı Canay keçti ve Qasım hanı oldı.
1630 senesinde Qasım şehri
Canay Hannıñ vaqtında Qasım Hanlığı, Lehistanğa ve Litvağa seferge ketti. 1506-1512 seneleri arasında Qasım hanı olğan Canay Handan soñ Qasım Hanlığı tahtına Hacı Tarhan hanı Bahtiyar Sultannıñ oğlu Avliyar keçti. Canay Hannıñ vefatından soñ Qasım Hanlığında Hacı Geray Hannıñ soyunıñ hâkimiyeti darqatıldı. Çünki 1502 senesinde Meñli Geray Han, Uluğ Ordağa büyük bir seferge ketip topraqlarnı da alıp barğan ve qadim devletni darqatqan edi. Bunıñ neticesinde Moskva da özüne Qırım qarşısında bir muttefik tapmağa tırışacaq edi ve bunıñ içün Uluğ Ordanıñ Hacı Tarhan Hanlığı soyundan bir hannıñ Qasım hanı olması kerek, dep oyladı.
Qasım Hanlığında 1486-1512 seneleri arasında Hacı Geray Hannıñ soyundan kelgen hanlar hâkim oldı. Bu vaqıtlarda Qırım ve Qasım munasebetlerinde Mosvka muhim bir yer aldı. Qasım Hanlığı quruluv maqsadını aydamaqtan çoq uzaq qaldı ve Moskva knyazlarnıñ siyasiy hükmüniñ astına kirmege başladı. Qasım hanlarınıñ Qazan hanı olmağa tırışqanını da köremiz. Bunıñ içün Moskvanıñ qol tutması kerek edi. Moskva ise özü Qazannı almaq içün Qasımlılarnı aydadı. Qazan Hanlığınıñ öz içinde taht küreşlerine kirmesi de bu hanlıqqa zarar ketirdi.
Saylanğan Bibliyografiya
ACAR, Serkan. Kasım Hanlığı (1445-1681). İstanbul: IQ Sanat ve Yayıncılık: 2008.
İNALCIK, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
KURAT, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
SMİRNOV, Vasiliy Dmitriyeviç. Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
TÜRKOĞLU, İsmail. “Kazan Hanlığı”, DİA, C: 25, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002), s. 136-138.
