QIRIM HANLIĞINI İDARE ETKEN SÜLÂLE GERAYLAR:
GERAY HANEDANI VE QAZAN HANLIĞI
15-inci asırda Uluğ Ordanıñ darqalmağa başlanmasınen Deşt-i Qıpçaqnıñ İdil boyunda qurulğan hanlıqlardan birisi de Qazan Hanlığı edi. Uluğ Muhammed Hannıñ taht küreşinde mağlüp olğandan soñ Saraydan çıqıp 1437/1438 senesinde Qazanğa barmasını tarihçiler, Qazan Hanlığınıñ quruluv tamırları olaraq qabul ete. 1445 senesinden soñ da Qazan Hanlığı öz başına mustaqil devletçilikni körsetken ve bu quvetke sahip bir hanlıq oldı. Qazan Hanlığınıñ sıñırları bu kün Tataristan, Başqurdistan, Çuvaşistan, Udmurt ve Mari muhtar cumhuriyetlerinen Simbirsk, Ryazan, Tambov, Perm ve Saratov oblastlarnı içine alğan edi. Bu keniş topraqlarğa sahip olğan Qazan Hanlığınıñ cenübiy ğarp tarafında qomşu devleti Qırım Hanlığı, ğarpta Moskva Knyazlığı ve cenüpte Hacı Tarhan Hanlığı edi.
Qazan Hanlığınıñ tarihine baqqanda, hanlar arasında taht küreşleri ve mırzalarnıñ siyasiy quvetlerni özleri içün kötermege tırışqanlarnı köremiz. Bu da hanlıqnıñ siyasiy küçüne zarar bere edi. Devletniñ 115 senelik hayatında 15 farqlı han olması da istiqrarsızlıqqa sebep oldı. Mırzalarnıñ da özlerini hanlıqtan ögüne tüşünmesi devletniñ darqalması ve Moskvanıñ topraqlarnı ilhaq etmesinen neticelendi.
1519 senesinde Qazan Hanlığınıñ tahtına Moskvanıñ yardımlarınen Şah Ali keçken edi. Oña qarşı olğanlar da Qırım hanından özlerine qol tutmasını istedi. Bu mırzalar yañı bir hannıñ başqa keçmesini ve Qırımlılarnen beraber Moskvağa seferge ketmekni oylağan edi. Bunıñ içün de Qırım Hanlığını idare etken sülâle olğan Geraylardan biriniñ Qazan hanı olması kerekti. Qırım Hanlığınıñ o vaqıtlarda Deşt-i Qıpçaqta quvetli bir devlet olması ve Geraylarnıñ da Cengiz sülâlesinde qabul etilgen sayğılı bir yeri olması Qazanğa davet etilmelerinde mühim sebeplerden edi.
17-nci asırda Qazan şehri
Qırım hanı I-inci Mehmed Geray Hannıñ qardaşı olğan Sahib Geray, 1521 senesinde Qazanğa bardı. Qazan hanı Şah Ali, Moskvağa ketken edi. Qazantatarlarınıñ davetinen Qırım hanı tarafından yiberilgen Sahib Geray, Qazanğa barğanda Qazanlılar tarafından Qazan hanı olaraq ilân etile. Bu tarihten soñ Qazanda, Qırımlı Geray Hânedânı devri başlandı. Qırım ve Qazan artıq siyasiy yaqtan öz arasında bağlanğan edi. Qırım ve Qazan hanlıqlarnıñ ortaqlaşıp Moskvağa qarşı siyaset aydaması da Ruslar içün tehlükelerden birincisi edi. Çünki daha 1521 senesi içinde Qırımtatarları ve Qazantatarları ortaqlaşıp Moskvağa seferge kettiler. Bu seferniñ neticesinde Moskva knyazı III-ünci Vasiliy, Qırım hanı ve Qazan hanınğa ayrı bergiler tölemegi qabul etti.
Bu seferden eki sene soñra 1523-te Moskva, Qazan Hanlığınen olğan sıñırğa Vasilsursk qalesiñi inşa etti. Bu qale Moskvanıñ, Nijniy Novgorodğa ketken yolunı qorçalaycağı kibi ticaretniñ de artmasına qol tutacaq edi. Aynı sene içinde Mehmed Geray Han, Hacı Tarhan Hanlığı seferinden Qırımğa qaytqanda Noğaylar tarafından öldürildi. Aytılğan rivayetke köre Mehmed Geray Han ve oğlu, Noğay mırzalarınen çalaşında körüşkende qatil etilgen edi.
Mehmed Geray Hannıñ qatil etilmesi ve Vasilsursk qalesiniñ quruluvı, Moskvanıñ qolunı küçlendirdi. Qırım hanınıñ vaqıtsız vefatı, Bağçasarayda yañı han saylanğanğa qadar keçken vaqıtta siyasiy olaraq qalabalıqqa sebep olabile edi. 1523 senesinde Qırım tahtına keçken I-inci Saadet Geray Han, Hacı Tarhan Hanlığı qarşısında hannıñ qatil etilmesi sebebinen diqqatını o yaqqa berdi. Bu sebepten Qazanlılardan kelgen askeriy qol tutuv istegine qarşı Qırım Hanlığı askeriy bir yardım yiberemedi. Bağçasaraydan, Mosvkağa yiberilgen yarlıqta III-ünci Vasiliyğe Qazanğa qarşı bir sefer oylamaması aytılğan edi.
Sahib Geray Han, Qırım Hanlığındaki bu siyasiy ve askeriy endişeler sebebinen Qazan Hanlığını, Moskvağa qarşı sadece Qazantatarlarınen qorçalamaq zorunda olğanıñı añlağan edi. Fakat Rus askeriy küçüne qarşı Qazan Hanlığınıñ öz başında küçüniñ yetmeycegini de bile edi: “Top, tüfek ve yeniçeriler kelmedi. Moskvanıñ ordusına qarşı toqtamam mümkün degil.” 1520-li senelerde Qırımda ve Qazanda mırzalar arasındaki añlaşmazlıq eki hanlıqnıñ da askeriy ve siyasiy küçüne zarar bergen. Qırım hanı, mırzalarğa işanmağanı içün diplomatiyanen Moskvanıñ Qazanğa seferğe ketmesini toqtatmaga tırışqan.
Sahib Geray Hannıñ yarlığından: “Ebu’l-feth el-gazi Sahib Geray Han”
Moskvanıñ Qazanğa qarşı ciddiy endişesi Osmanlıdan kelecek yardım edi. Fakat meşhur Qazantatar tarihçisi Akdes Nimet Kuratnıñ aytqanına köre Moskvanıñ endişe etmesine keregi yoq edi. Qazan Hanlığı meselesi bütünley Qırım hanına qaldırılğan edi. İstanbulda, Qazanğa dair bir siyasiy qol tutuv yaki Moskvanı qorqutacaq bir körüşüv yoq edi. Rus elçisiniñ İstanbuldan Moskvağa qaytqanda III-ünci Vasiliyge, Osmanlı padişahınıñ Qazanğa dair bir alâqasınıñ olmağanını aytması bu endişelerniñ soñunı qoydı.
1524-te Sahib Geray Han, Qazan Hanlığınıñ tahtını qardaşı Mahmud Geray Sultannıñ oğlu Safa Gerayğa qaldırdı. Özü de İstanbulğa ketti ve anda Osmanlı padişahınıñ qol tutmasınen 1532 senesinde Qırım hanı oldı. 1532-1552 seneleri arasında 20 sene han olaraq turdı. Onıñ vaqtında Safa Geray Han, Qazan Hanlığı tahtında qaldı. 1524-te Moskva, Qazanğa bir sefer yasap olsa da mağlüp oldı. Bu tarihten soñ da Qazan ve Moskva münasebetleri barış içinde ketti. 1525-1530 seneleri arasında Qırım, Qazan ve Hacı Tarhan hanlıqları arasındaki münasebetler de inkişaf etti. 1530 senesinde Moskvanıñ, Qazanğa seferge ketmesine qarşı Hacı Tarhan Hanlığından yardım keldi. Ruslar, Qazan şehrini avdaramadan qayttı. Bu zaferden soñ Qazantatar mırzaları, Safa Geray Hannıñ, Qazan Hanlığınıñ mühim maqamlarına Qırımtatarlarını ve Hacı Tarhan Hanlığından Mamay Mırzanıñ yibergeni Noğaylarnı ketirmesinden rahatsız olğanlar. Bu sebepnen oña qarşı Moskvanen qol tutıp özlerini bu maqamlarğa alıp baracaq bir han olmasını istediler. 1531-de Qasımlı Can Ali, Qazan hanı oldı. Safa Geray Han, Qırımtatarlarınen Qazandan çıqtı.
1531-1535 tarihleri arasında Can Ali han olğanda onı Qazanğa alıp barğan Qazantatar mırzaları Moskva ile yaqın münasebetlerge kirdiler. Qazan halqı ise bunı istemegen edi. Bu sebepten 1535-te Can Ali çıqqan isyanda Qazan halqı tarafından öldürildi ve Moskvağa qol tutqan Qazantatar mırzaları qaçtı. Qazan halqı da Moskvanen yaqın olğanlar yerine Qırımtatarlarına qol tutmağa qarar berdi. Safa Geray Han 1535 senesinde Qazanğa qayttı ve Süyümbikenen toy yaptı. Safa Geray Hannıñ ekinci hanlığı 1535-1546 senelerinde oldı. Bu seneler arasında Sahib Geray Hannıñ da Qırım hanı olması, Qazannıñ Moskvağa qarşı qolunı küçlendirdi. Bu ekinci hanlığı vaqtında Safa Geray Han bütünley mustaqil bir siyaset alıp bardı aydadı ve Moskva topraqlarına seferge ketti. Buna qarşı Qazan hanı kene bazı Qazantatar mırzalarını açuvlandırdı. Birinciden, Bulat Bek ve oña qoşulğan bazı mırzalar Moskvanen qol tutmağa başladı. 1545-te Moskvadan kelgen ordunı Qazan hanı mağlüp etti ve Ruslarnen ortaqlaşqan mırzalarnı qatil etti. Fakat kimer soyu Moskvağa qaçıp oldı.
1546-da Moskvanıñ yañlısı olğan mırzalarnıñ başlatqanı isyandan soñ Safa Geray Han, Qazandan çıqmaq zorunda qaldı. Onıñ yerine Moskvanıñ qol tutmasınen keçken Şah Ali ise bir ay qadar tahtta turdı. Bu bir ay içinde Qazantatarları tekâran Safa Geray Hannıñ han olması kerek olğanı fikrine keldi. Çünki Şah Ali Qazannı degil, Moskvanı tüşüne edi. Onıñ ve mırzalarnıñ siyaseti Moskvanıñ yararına olacaq şeylerdi. Qazantatarları bunı körgende, Safa Geray Hannı davet ettiler ve 3-ünci defa Safa Geray Han, Qazanğa barıp mında Qazan hanı oldı. 1549 senesinde vefat etkenden soñ yerine Süyümbikenen olğan oğlu Ötemiş Geray Sultan keçti. (Geraylar, Sultan dep aytılğanı içün mında da Ötemiş Geray Sultan dep aytamız.)
Ötemiş Geray Sultan han olğanda bala edi. 1551 senesinde de Sahib Geray Hannıñ vefat etmesi Qazan Hanlığı için facialı künlerniñ kelmesini yaqınlaştırdı. Geraylarnıñ Qazan hanlığında olması, Qırım Hanlığında olğan siyasiy hadiselerniñ de Qazanğa tiymesi añlamına kelgen. Sahib Geray Han kibi Qazan ve Moskvanı yahşı bilgen bir hannıñ vefat etmesi Deşt-i Qıpçaqta quvetli bir siyasiy hannıñ coyulması dep aytılğan. Bu sebepnen Moskva, Qazanda bala yaşında bir hannıñ olmasıñı özü içün yahşı körgen. Moskva ve IV-ünci İvanğa bağlanğan Qazantatar mırzaları Ötemiş Geray Han ve Süyümbikege qarşı bir siyaset alıp bardı.
1552 senesinde Moskva Knyazlığı, Qazannı işğal etti. Ötemiş Geray Han ve Süyümbikeniñ aqibetleri acınıqlı oldı. Moskvağa alıp barılğandan soñ Süyümbike qaar içinde vefat etti ve qartbabası I-inci Meñli Geray Han olğan soñ Qazan hanı Ötemiş Geray Han ise çoqundırıldı. Qırım Hanlığı, Qazannı qaytarmaq içün 16-ncı asırnıñ soñuna qadar Moskvağa seferge ketti. Devlet Geray Hannıñ 1571-de Moskva seferi de bunıñ içün edi. Afsus ki, Qırım hanları Qazannı qaytaramadı. Qazan Hanlığınıñ işğal etilmesinden soñ Qazandaki Geray Hanedanı hükmü de toqtadı.
Safa Geray Hannıñ apayı Süyümbike ve balası Ötemiş Geray
Qazan Hanlığında Geraylardan qalğan mühim edebiy ve siyasiy dokumentlerniñ birincisi olğan Sahib Geray Han yarlığı, Tataristan Devlet Müzeyinde körsetile. Bu yarlıq aqqında Qazantatar tarihçisi Abdullah Battal Taymasnıñ bir maqalesi de bardır. (Maqaleniñ Arap urufatından Latin urufatına tercimesine mından ketebilesiñiz: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/58823) .
Saylanğan Bibliyografiya
ACAR, Serkan. Kazan Hanlığı-Moskova Knezliği Siyasi İlişkileri (1437-1552). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
EMECEN, Feridun. “Sâhib Giray”, C: 35, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008), s. 519-520.
İNALCIK, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
KURAT, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
TÜRKOĞLU, İsmail. “Kazan Hanlığı”, DİA, C: 25, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002), s. 136-138.
