QIRIM TATAR MİLLİY HAREKETİNİÑ MATBUATI
Qırımtatar milliy hareketi doğğanı künden bu yaqqa küçlü bir matbuatnen birlikte bar oldı. Bunıñ eñ açıq örnegi Terciman gazetasınıñ özünde körsetile. Bağçasarayda, İsmail Bey Gaspralı tarafından 22 Nisan (Aprel) 1883 tarihinde Tercimannıñ neşir etilmesi aynı vaqıtta Qırımtatar milliy küreşiniñ başlanıvu dep qabul etile. Terciman sadece bir gazeta degil edi. Bir yayınevi kibi çalışa ve İsmail Bey Gaspralınıñ (usûl-i cedîd mekteplerinden ğayrı) milliy mektebi kibi edi. Onıñ 1914 senesinde vefat etkeninden soñ talebesi Hasan Sabri Ayvaz 1918 senesine qadar gazetanı neşir etti. Hasan Sabri Ayvaz, 1917 senesinde ötkerilgen Qurultaynıñ yolbaşçılarından edi. Qurultaynıñ resmiy gazetası olğan Millet gazetası da onıñ müdirliginde çıqtı. Bu siyasiy gazeta 1918 senesinde Bolşeviklerniñ Qırımnı bütünley işğaline qadar neşir etildi.
Terciman gazetası, 1908 senesi
İsmail Babaynıñ başlatganı milliy küreşke siyasiy bir maqsad qoşqan ve “Vatan Qırım” şiarını aytmağa başlağan Yaş Tatarlar da bunı bir gazeta vastasınen yaptı. Abdüreşid Mediyev, Dumada Qırım içün deputat olğanda Vatan Hâdimi gazetasını da neşir ete edi. 20-nci asırnıñ başlarında Qırımda eki Qırımtatar gazetası bar edi. Terciman milliy hareketniñ bediy ve maarif maqsadlarınen neşir etilgende, Vatan Hâdimi siyasiy maqsadlarınen çıqa edi. Qırımtatarlarnıñ qollarından alınğan topraqlarnıñ qaytarılması içün çalışqan.
Qırımda çıqqan bu eki gazetadan başqa Qırımtatar yaşları İstanbulda da bir qaç kitapçıq çıqardı. İstanbuldaki mekteplerde ve universitette oquğan Qırımtatar talebeler ögüne bir cemiyet cıydılar, soñ özleri Qırımtatar milliy hareketine matbuat çalışuvlarınen qol tuttılar. "Qırım Talebe Cemiyeti" adı astında bu faaliyetlerni ötkerdiler. Noman Çelebicihan, Habibullah Odabaş ve Bekir Sıdqiy Çobanzâdeniñ qatnağan “Yaş Tatar Yazğıçları Cıyını” adınen bir edebiyat cıyını quruldı. İstanbulda ilk Qırımtatarca neşriyatnı bular yaptı. "Yaş Tatar Yazıları" adınen bu edebiyat cıyınınıñ mensuplarınıñ hikâye ve şiirleri neşir etildi. Habibullah Odabaşnıñ tuvğan tilde şiir kitapçıgı "Altın Yarıq" da neşir etildi. Qırım Talebe Cemiyeti, İstanbulğa Qırımdan oqumağa kelgen talebelerge qol tuta ekende neşir etken kitaplarnen de fikriy ve edebiy yaqtan milliy hareketke hizmet etti.
Yaş Tatar Yazğıçları tarafından neşretilgen Yaş Tatar Yazıları
Qırım Talebe Cemiyeti siyasiy yaqtan Yaş Tatarlarnı örnek köre edi. Bunıñ içün siyasiy faaliyetlerini gizli keçirmek içün "Vatan Cemiyeti" adında bir cemiyet qurdı. Olar da İstanbulda, amma bu kez Türkçe kitapçıqlar neşir etti. Ablâkim İlmiy, Halim Geray Sultannıñ Gülbün-ü Hânân adındaki belli tarih qolyazmasını Gülbün-ü Hânân Yahud Qırım Tarihi adınen müim malümatlar qoşaraq hazırladı. 1911 senesinde bir başqa Qırımtatar neşircisi Osman Cûdî tarafından neşir etildi. Cafer Seydahmet ise Şehab Nezihî müstear adınen "Yirminci Asırda Tatar Millet-i Mazlumesi" kitapçıqnı 1910 senesinde neşir etti. Mında Qırımtatarlarnıñ Rusiye İmperiyası qolundan çekken acısını añlatqan.
Habibullah Odabaşnıñ "Altın Yarıq" şiir kitapçığı
Qırımtatar Milliy Qurultayına ketken müim adımlardan biri olğan Qırım Müslümanları Milliy İcra Komiteti qurulğandan soñ Qırımda yasanğan ilk işlerden biri de üç adet gazeta neşir etilmesi oldı. 3 Temmuz (İyul) 1917-de Ablâkim İlmiyniñ müdirliginde Qırım Ocagı, 10 Temmuz (İyul) 1917-de Hasan Sabri Ayvaznıñ müdirliginde Millet gazetası neşir etildi. Qırımtatarca bu gazetalardan başqa Rusça olaraq Ali Efendi Badaninskiyniñ müdirliginde Golos Tatar (Tatar Sadası) gazetası çıqtı. Bu gazetalar Qırımtatar İcra Komitetiniñ yapqan işlerini ve ilanlarnı eki tilde yayınlamaq maqsadınen çıqqan. Rusiyedeki o vaqıtta inqilâp olğanda, Qırımtatarlarnıñ siyasiy ve milliy işlerini ve fikirlerini bütünley Ruslarğa añlatmaq içün "Golos Tatar" kibi Qırımtatarları tarafından idare etilgen bir gazeta çıqması kerek edi.
"Golos Tatar" gazetası
Qırımnıñ Bolşevikler tarafından işğalinden soñ da Qırımtatar milliy küreşiniñ matbuat hayatı devam etti. İstanbulda Cafer Seydahmetniñ tevsiyesinen qurulğan Qırımlılar Cemiyet-i Hayriyyesi, "Qırım Mecmuası" adında bir mecmua neşir etti. 2 Mayıs 1918-de ilk sanı çıqqan bu mecmua 1919 senesine qadar çıqtı. Mecmuada Bursalı Mehmed Tahirniñ "Qırım Müellifleri" adlı kitapçığı ve Abdurrahman Faikniñ "Şahin Geray" pyesası da qısım qısım yer aldı. Bu mecmua İstanbulda bir kitabevi sahibi olğan ve Qırımlılar Cemiyet-i Hayriyyesiniñ de qurucılarından Süleyman Sudi tarafından neşir etildi. Qırımnıñ 1918-deki işğalinden soñ milliy hareketniñ matbuat merkezi İstanbul oldı. Osman Kemal Hatifniñ Qurultay vaqtını añlatqan "Kökbayraq Altında Milliy Faaliyet" adlı kitabı da mında çıqtı.
1930-ıncı senelerden soñ Qırımtatarlarnıñ matbuat merkezi "Emel" oldu. Bu mecmua II-nci Dünya Savaşı seneleri dahil olaraq aralıqsız 11 sene Müstecib Ülküsalnıñ idaresinde Romanyada çıqtı. Terciman kibi bir yayınevi olaraq da çalıştı. Selim Ortaynıñ "Qırımnıñ İstiqlâl Davası" kitabından başqa Qırım Şairleri ve "Qırımnıñ Qurtuluşu Anılması" kibin kitapçıqlar da neşir etildi. Almanlarnıñ Romanyanı işğal etmesinden soñ mecmua qapatıldı. 1960 senesinde İstanbulda ve Müstecib Ülküsalnıñ idaresinde yañıdan neşir etilmege başlandı. "Emel" bugün de matbuat hayatına devam etken milliy hareketniñ belgili mecmualarındandır.
"Emel" Mecmuası, Romaniyada çıqqan vaqıtta Arap harfli edi
Qırımtatar milliy küreşiniñ fikirlerini ve Qırımda olğan şeylerni dünyağa eşittirmekte, Qırımtatarcanıñ ve edebiyatınıñ zenginligini qorçalama ve kötermede milliy matubatımıznıñ müim bir yeri bar. Matbuat da başlanuvından bu künge qadar milliy hareketniñ sadece bir aparatı degil, onıñla köterilgen milliy bir mektep kibi çalışqan. 1883 senesinden itibaren qısqaca añlatmağa tırışqanımız ve çoqça gazeta, mecmua ve kitapçıqnı aytmadan keçmek zorunda qalğanmız, faqat mında da körülgeni kibi Qırımtatar matbuat tarihi aynı vaqıtta Qırımtatar milliy hareketiniñ tarihi dep aytmağa mümkün.
