YAŞ TATARLARNIÑ YOLBAŞÇISI ABDÜREŞİD MEDİYEV
Abdüreşid Mediyev 1880 senesinde Or (Perekop) şeerinde doğdı. Fuqare bir qorantanıñ balası olğan Mediyev 1902 senesinde Aqmescitteki Tatar Muallim Mektebinden (Tatarskaya Uçitelsakaya Şkola) mezun oldı. Bu mektepniñ esas maqsadı Qırımtatar balalarnı Ruslaştırmaq edi. Fakat Mediyev anda Ruslaşmaq yerine Qırımtatar milliy menligine sahip bir Qırımtatar muallimi oldı. O vaqıtlarda bu muallim mekteplerinden çoq Qırımtatar mezun oldı. Olar da Ruslaşmadılar ve öz menliklerinen Qırımtatar muallimi olıp, milliy hareketniñ türlü aqımlarına qoşuldılar.
Abdüreşid Mediyev
Mediyev mezun olğandan soñ Qarasuvbazarda hocalıq yapmağa başladı. 1906 senesine qadar da bunı devam etti. Bu senelerde Qarasuvbazarda, Tatar Muallim Mekteplerinden mezun olğan ve yigirmili yaşlarnıñ başlarında olğan bir grup meydanğa keldi. Rusiyedeki isyancı ve inqilâbiy fikirlerni oquğan bu Qırımtatar hocaları, öz halqınıñ Rusiye tarafından haq-huquq noqtasında çekken acısına soñ bermek istediler. Fikriy ve ilmiy taraftan Gaspıralığa qoşulsalar da siyasiy taraftan Rusiye İmperiyasına qarşı bir gizli faaliyet ötkermek kerek dep tüşüne ediler. Bunıñ içün de Rusiyedeki inqilâbiy fraktsiyalarnen qol tutmağa meyil bere ediler. Bu gruppağa "Yaş Tatarlar" dep aytılğan.
Carlo Bossoliniñ 19-ncı asrnıñ ekinci yarısında resim etkeni Qarasuvbazar
1907 senesinde Mediyev, Qarasuvbazarda belediye reisi olğan. Hocalıq yapqan vaqıtta da şeerniñ halqı onı pek seve edi. Onıñ belediye reisi olmasınen Bağçasarayda 1882 senesinde İsmail Babaynıñ belediye reisi olmasından soñ ilk kere bir Qırımtatarı belediye reisi oldı. Ekincisi içün 14 sene beklemek kerek oldı. Qarasuvbazar Abdüreşid Mediyevniñ yolbaşçılıgında Yaş Tatarlarnıñ merkezi olğan. 1906 senesiniñ Mayıs ayında Mediyev, Vatan Hadimi adlı gazetasını neşir etti. Qırımtatarlarnıñ Tercimandan soñ ekinci gazetası da bu oldı.
Abdüreşid Mediyev ve Hasan Sabri Ayvaz
Vatan Hadimi gazetasınıñ ömrü Terciman qadar uzun olamadı. Çünki ondan farqlı olaraq siyasiy meselelerge çoq yer bere edi. Siyasi ve milliy ictimaiy maqsatlarnı añlatqanda tsenzuranıñ repressiyası bar edi. Mediyevniñ ve Yaş Tatarlarnıñ siyasiy fikirlerini kötergen inqilabiy maqsatlarnıñ temeli milletçilik edi. Qırımtatar menliginiñ ve milletçiliginiñ yayılması içün milliy mekteplerniñ quruluvı kerek edi. Bu milliy mektepler balalarnıñ oquv ögrenmege başlanmasından rüşdiye mekteplerine ve gimnazyumlarğa qadar her basamaq olacaktı. Bu oquv işleri içün Yaş Tatarlar bütünley İsmail Babaynıñ maarif hareketine qol tutqanlar.
Dumağa Tavriya Guberniyasından deputat saylanğan Mediyev
Mediyev, 1907-de Qarasuvbazarda belediye reisi olğandan soñ Qırımtatar halqınıñ meselelerine çare tapmağa tırıştı. Onıñ mirza soylu degil de, halqtan kelgen biri olması bir kerçer edi. Belediye reisliği vaqtında halq arasında da yapqan hızmetleri içün sevildi. 1906 senesinde çıqmağa başlagan Vatan Hadimi 1908 senesine qadar neşrini devam ettirip oldı. Mediyev ve Ayvaznıñ yazıları Qırımtatarlarnıñ milliy menliginiñ şekillenmesine qol tuttı. Bu gazetanıñ esas maqsadı ve her vaqıt aytqanı şey, “vatan Qırım” şiarı edi. Bu şiarda Qırımtatarlarnıñ milliy menligi vatannen qatnaşıp Qırımtatarlarnıñ tarihiy ve siyasiy haqqınıñ Qırımğa sahip olmasını qorçalağan edi. Yaş Tatarlar, Qırımtatarlarınıñ milliy baqımdan Türk dünyasında ve diniy baqımdan da İslâm dünyasında olğanını aytqanlar. Mında İsmail Babaynıñ, Rusiye aydağan Türkçülik şiarınıñ devamını köremiz. Qırımtatarlarnıñ diger Türk halqlarınen qatnaşması kerekkenini aytqan Yaş Tatarlar, İsmail Babaynıñ edebiy Türkçe fikrine de qoşulğan.
Müsülman Fraktsiyası ve Mediyev (oturğan kişiden sağdan ekinci)
Mediyev, 1907 senesindeki II-nci Rusya Dumasına deputat olaraq saylandı. Rusiye İmperyasındaki Müslüman halqnıñ deputat olaraq saylanmasındaki bütün qıyınlıqlarğa qarşı Qırımnıñ baylanğanı Tavriya guberniyasından deputat olğan. Mediyev, Sotsialist-Revolütsionerlernen qol tutmaq istemesine qarşı onıñnen çalışmaq istegen Kadet Partiyasınıñ listinden Dumağa kirdi. Dumada, Rusiyedeki Türk halqlarnıñ ortaqlaşqanı Müslüman Fraktsiyasına qoşuldı. Çarlıqnıñ Dumanı qapatmasına qadar eki ay boyunca deputatlıq yaptı. Dumada, Çarlıq siyasetiniñ Qırımnı işğal etkeninden soñ Qırımtatarlarnıñ topraqlarnı qoluna alğanı kolonizatasiya siyasetini tenqit etti. Türk halqlarınıñ bütünley haq ve huquqlarnıñ bozulğanını ayttı. Afsus ki, Duma qapatılğandan soñ tuberkulöz olğan Mediyev, milliy ve siyasiy faaliyetlerini devam etemedi ve 24 May 1912 tarihinde Qarasuvbazarda vefat etti.
Dumadaki Müsülman deputatlarnen beraber Mediyev (sağda ayaqta gazetağa baqa)
Qırımtatarlarnıñ milliy menlikni ve siyasiy taraftan haq-huquqlarnı qorçalamaq içün küreşken Mediyevniñ şu sözlerini mında bermekte fayda bar:
“Birincisi ben Müslümanım ve Müslüman olduğumdan benim için dinden daha mühim mesele olmamıştır ve olmayacaktır ve ikincisi ben Kırımlıyım ve Kırımlı olduğumdan vatanım Yekaterina’nın günlerinden başlayıp da bugünlere dek müstebid hükûmetin zalim memurlarından din yolunda çekken acısını unutmuyorum ve unutup olamayacağım.” (Kırımlı, 2010, s. 102)
Saylanğan Bibliografiya
Çlenı Gosudarstvennoy Dumı (Portretı i Biografii): Vtoroy Sozıv 1907-1912, Sostavil: M. M. Boioviç, (Moskva: Tipografiya T-va İ. D. Sıtina, 1907).
Hakan Kırımlı, “Abdürreşîd Mehdî”, DİA, C: 28, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003), s. 374-375.
Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010).
Hakan Kırımlı, “The “Young Tatar” Movement in the Crimea 1905-1909”, Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 34, No. 4, 1993, 529-560.
