QIRIM HANLIĞINI İDARE ETKEN SÜLÂLE GERAYLAR:
GERAY HANEDANINIÑ TAMIRLARI VE QIRIM HANLIĞI
Geraylar, Qırım Hanlığını 1783 senesine qadar idare etken ve Cengiz Hannıñ neslinden kelgen sülâle edi. Kökbayraqnıñ taraq tamğası da Geraylarnıñ ve Qırım Hanlığınıñ hükümdarlıq tamğası edi. Şu sebepten hanlıq vaqtından qalğan aqçalarda taraq tamğanı körebilemiz.
Qırım Hanlığınıñ ilk hanı olğan I-inci Hacı Geray Hannıñ öz adına ilk aqçası 1441 tarihindedir. Bu vaqıt tarihçiler tarafından hanlıqnıñ peyda oluv tarihi olaraq qabul etile. Bundan ğayrı, Qırımda ilk akimiyet içün küreş Hacı Geray Hannıñ qartbabası Taştemür vaqtında olğan. Taştimur qısqa bir vaqıt içinde Qırımda muvafaqiyetli olsa da, oğlu ve Hacı Geray Hannıñ babası Gıyaseddin, Uluğ Orda hanına mağlüp olğandan soñ Litvağa sıyıqtı. Hacı Geray Hannıñ da Litvada Trakai Qalesinde doğğanı rivayet etile.
Hacı Geraynıñ qartbabası Taştemür edi. Onıñ babası Künçek-oğlan da Toqaytemürniñ oğlu ve Toqaytemür de Cuciniñ kiçik oğlu edi. Şay, Geray sülâlesi “Selâtin-i Cengizî” dep aytılğan Cengiz Hannıñ sülâlesine bağlana. Uluğ Orda hanı Batu Hannıñ 13. asırnıñ ortalarında musülman olması sebebinden Geray Hanedanı da peyda oluvında musülman edi. Şu sebepten Geraylar arasında Cengiz Han yapqan uquq ve musülmanlıq uquqı olğan “şer’i uquq” muim edi.
Hacı Geraynıñ balaları arasında Geray adını devam ettirgen Meñli Geray oldı. Qırım Hanlığınıñ tahtı içün küreşken qardaşı Nurdevletni tarihçiler Geray adınen añmağanlar. Çünki özü de yarlıqlarında adından soñ Geray dep yazmay. Meñli Geraydan soñ kelgen bütün Qırım hanları ve hanedannıñ diger aqay mensüpları Geray adını qullanğanlar.
Geray Hanedanı, Cengiz Hannıñ soyundan kelgeni içün, Qırım Hanlığını da Uluğ Ordanıñ devamı olaraq köre edi. Qırım hanları da Uluğ Orda vaqtında olğan devletçilikni devam ettirmege tırıştı. Qırım hanlarınıñ yarlıqlarda isimlerinden ögüne aytılğan maqtavları, unvanları böyle edi: “Uluğ Orda ve Uluğ Yurtnıñ ve Deşt-i Qıpçaqnıñ ve Taht-ı Qırımnıñ ve sansız kop Tatarnıñ ve sağışsız Nogaynıñ ve Tat bile Tavgaçnıñ Tağ ara Çerkesniñ ve cümle Müminîn ve Müslimînniñ uluğ padişahı azametli ve rifatli ve şevketli uluğ han-ı azam ve haqan-ı muazzam…”
Geray Hanedanı arasında eñ yüksek maqam “Qırım hanı” olmaq edi. Ondan soñ “Qalğay/Qağılğay” ve “Nureddin” maqamları kele edi. Bu maqamlar Qırım Hanlığınıñ idariy ve siyasiy maqamları olğanı kibi Osmanlı İmperayası tarafından da qabul ve qayd etilgen. Geraylarnıñ aqay soyları hanlıq vaqtında ve hanlıq avdarılğandan soñ Sultan unvanınen aytılğan.
Qalğay maqamınıñ adı kimer yerlerde Qalğa ve Qağılğay dep de qayd etile. Qalğay, çoqusında Qırım hanınıñ kiçik qardaşı olğan. Aqsmescitte oturğan ve kiçkene bir Qırım hanı kibi öziniñ de veziri, qadısı ve başqa hususiy idariy protokolları bar edi. Qalğay Sultan da askeriy yaqtan yolbaşçılıq etken. “Serasker” dep aytılğan komandirlik vazifesini körgen Qalğaylar, Qırım Hanlığı ordusında da Qırım hanından soñ kelgen rutbege saip edi.
Nureddin maqamı da Qalğaydan soñ kelgen ve çoqusı hanlıqnıñ Kavkas yaqındaki işlerinen meşğul olgan. Onıñ da Qırım hanınıñ ve Qalğay Sultannıñ vezir ve qadısından soñ rutbede kelgen vezir ve qadıları bar edi. Nureddin maqamındaki Geray da unvanınen beraber Nureddin Sultan dep qayd etile.
Geray Hanedanı arasında bu kibi maqamlarda olmağanlar arasında bir de Qırım hanınıñ balası olmaq pek muim edi. Han balası olmaq bir Geraynı diger Geraylarnıñ ögüne keçire. Bu siyasiy ve idariy maqamlarnen birinciden alâqalı olğan Geraylar, er vaqıt hanedanda yüksek rutbede olur edi. Bunı hususan Osmanlı İmperiyasınıñ dokumentlerinde de körebilemiz. Çünkü qartbabası ya da babası han olmağan bir Geraynıñ, Qırım hanı olması qıyınlıq edi. Bunı hanlıqnıñ idariy ananesiniñ coyulması kibi tüşüngen mırza ve beyler tarafından Qırımda isyan başlana.
Qırım Hanlığı Haritası
Qırım hanınıñ saylavında çoqusında hususiy bir çizgi - Geraylardan qart olğan birini han saylamaq edi. Bunıñ birinci sebebi - Cengiz Handan qalğan ve çöldeki diger Türkiy halqlarda da olğan uquq. Bu uquqqa kelişmegen allarda Qırımda isyan başlana edi. Qırımda hanlıq tahtı içün keçirilgen küreşlerde Qırımtatar halqı qıyınlıq çekkenini ve acınıqlı künler yaşanganını aytmaq kerek. Qırımdaki mırzalar ve beylerniñ qol tutmasına qarşı çöldeki Noğaylarnıñ başqa bir Gerayğa qol tutması da hanlıqta kimer vaqıtlarda körüle.
1730 senesinde vefat etken ve Geraylarnıñ soyundan kelgen tarihçilerden Mehmed Geray Sultan, 17-nci asırnıñ soñunda Qırımda peyda olğan isyanlarğa bunı sebep köstergen ve uluğ Cengiz Hannıñ uquqına qaytılması kerekkenini aytqan edi. Bu vaqıtlarda Geraylar arasında çıqqan taht küreşleri de Qırım Hanlığını zayıflatqan.
Geray Hanedanı 1441 senesinden Qırım Hanlığınıñ avdarılgañı 1783 senesine qadar Qırım Hanlığını idare etti. I-nci Hacı Geray Handan başlanıp da soñ Qırım hanı olğan Şahin Geray Hanğa qadar bütünley Qırım hanlarınıñ şeceresini mında körebilesiñiz.
Bibliyografiya
ABDULJEMİLYEV, Refat Rustem. Dokumentı Krımskogo Hanstva iz Sobraniya Huseyna Feyzhanova. Aqmescit: O. O.O. Konstanta, 2017.
HALİM GERAY SULTAN. Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi. Neşirge azırlağan: Ablâkim İlmiy, (İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327/1911)
İNALCIK, Halil. “Giray”, DİA, C: 14, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996), s. 76-78.
İNALCIK, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
SMİRNOV, Vasiliy Dmitriyeviç. Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
