QIRIMTATAR HALQINIÑ BELLİ RESSAMI, ARHİTEKTORI, HALQBİLİMCİ VE TARİHCISI
"USEİN BODANİNSKİY"
Orta asırlarda özüniñ gürdeli devrini keçirgen qırımtatar edebiyatı Qırımnı Ruslar basıp alğan soñ, 19 asırnıñ birinci çerigine kelip, ket-kete ep zayıflay. Bunı şu al da tasdıqlay ki, biz Halim Geray Sultannen (1772-1823/Çatalca) birge, şairler Orlı Seit-Halil ve İsmetiyden, Eşmırza qart ve Abibulla Kerem kibi kedaylardan başqa, bu devirge ait iç bir belli namğa, belli bir edebiy malümatqa nail degilmiz (qırımtatar medeniyeti, sanatı ve içtimaiy ayatında qarañlıq devir). İçtimaiy ayat bütünley imperatritsa Yekaterinanıñ zorbalıq ruhunen aşlanğan musülman ruhaniyleriniñ eline keçken soñ, Qırımda esasen diniy-mistik edebiyat uküm süre edi. Dünyaviy progressiv edebiyatnıñ inkişafı ise uzaq devirgece aman-aman bütünley toqtatıla, qalem saipleriniñ ağzı qapatıla. Bunıñ üstüne de halqnıñ ardı-sıra icretlerge oğratılğanı neticesinde medeniy inkişaf, bediiy icat yüz yıldan ziyade mecburiy durğunlıqqa oğrağan edi.
Bu aqta özü aslı qırımtatar olğan akademik Agatangel Krımskiy “Qırımtatar edebiyatı” maqalesinde şöyle yaza: “ 15-18 asırlar qırımtatar edebiyatınıñ gürdeli inkişafı toqtatılğanınıñ sebebi - Qırımnıñ Rusiye tarafından zabt etilmesi. Hanlar yoq oldı ve edebiyatqa qol tutqanlar da yoq oldı, edebiy ceryan toqtatıldı. Oquyıcılarnıñ sayısı da eksildi. Qırımnıñ keniş halq kütlesi içün saray edebiyatı evel de yat edi ve o, halqtan uzaq edi. Ebet, Rusiye akimiyeti devrinde de edebiyat halqqa daa yaqın olmadı. Qırımtatarlarnıñ kütleviy sürette Türkiyege icret etüvi sebebinden yuqarı tabaqalarda da oquyıcılarnıñ sayısı kesen-kes eksildi”.
Ayaqta solda Celâl Meinov, sağda Asan Refatov; oturğanlar solda Osman Aqçoqraqlı, sağda Usein Bodaninskiy
1883’te İsmail Bey Ğaspıralınıñ Tercüman gazetasını neşir etmesinden soñra bu gazeta yanında başlağan, bütün Türk ve Musülman dünyasını tesiri astına alğañ bir Aydınlanma hareketi başlandı. Bu milliy edebiyatımızğa, tasilge ve içtimaiy ayatqa tesir etken aydınlanma devriniñ belli erbaplarından biri de Usein Bonaninskiy edi.
Bu maqalede Usein Bodaninskiy aqqında söz yürsetilecek. Bodaninskiyler, zaten halqımıznıñ medeniy ve içtimaiy tarihında ğayet salmaqlı iz qaldırdılar. Abdurefiy Bodaninskiyniñ ekinci oğlu Usein Bodaninskiy de babası ve ağası kibi, bizim meşur medeniyet erbaplarımız sırasında layıq yer aldı. O, qırımlı ressam V.K.Yankovskiyniñ aytqanına köre, Rusiye musülmanları arasında birinci ösip yetişken ressam, arhitektor ve tarihçıdır.
Usein Bodaninskiy 1877 senesi dekabr 1-de Aqmescit şeeriniñ Badana köyünde dünyağa keldi. Tatar mektebini bitirgen soñ, 1888-1895 seneleri “Tatarskaya şkola”da oqudı. Soñra 1895-1905 seneleri Moskvada Stroganov adına namlı sanayı- bediiyet oquv yurtunda oqudı. Daa soñra o, ressamlıq ve mimarlıq tasilini İtaliyada Rim şeeriniñ bediiyet akademiyasında aldı. Özü Moskvada ve Peterburgda çalışsa da, “Terciman” da, “Balalar dünyası” ve “Ha-ha-ha” jurnallarında daima iştirak ete, Qırımğa qaytıp kelgen vaqıtlarında şeerdeki ve şeer etrafındaki abidelerini ögrene edi.
Arpat Köyü Camii çizimi/Usein Bodaninskiy
Qırım tarihı ve etnografiyasını ögrenüv cemiyeti tarafından çıqarılğan jurnalda o, 1914-1916 seneleri bir sıra qıymetli ilmiy maqaleler bastırdı.
Gazi Mansurnuñ Baştaşı çizimi/Usein Bodaninskiy
Bodaninskiyler aslında qırımtatarlar arasında eñ ileri ve progressiv fikirli adamlar ediler.
Acayip tarihçı ve sanatşınas Usein Bodaninskiy inqılâptan soñ Bağçasarayda Hansaray muzeyini teşkilatlandırdı ve onıñ direktorı oldı, şeerde üner-sanayı mektebini ve ocalar seminariyasını meydanğa ketirüvde büyük rol oynadı. Özü de şu mekteplerde resim derslerini berdi. 1930 senesi Aqmescitte Qırım arheologiyası ve etnografiyasına ait kitap neşir ettirdi. 1920-nci senelerde “İleri”, “Novıy Vostok” jurnallarında, gazetalarda bir çoq ilmiy maqaleler derc ettirdi. Aynı zamanda, o halqımıznıñ ayatına bağışlanğan bir sıra original resimler ve levhalar yarattı.
Usein Bodaninskiy eñ namlı medeniyet erbaplarımız sırasında milletçilikte qabaatlanıp apske alındı ve 1938 senesi aprel 17-de öldürildi.
Bodaninskiyniñ 1930-ncu senede Aqmescitte basılğan Qırımdaki Tatar Arheolojik ve Etnografik eserlerinen bağlı kitap qapağı
Umumen, Usein Bodaninskiyniñ bütün bu faaliyeti yazıcılarnıñ ve edebiyatçılarnıñ da icadına tesir eterek, medeniyetimizniñ inkişafı tarihında muim iz qaldırdı.
