QIRIM HANLARINA YİBERİLGEN NÂME-İ HÜMÂYÛNLAR
Osmanlı padişahlarınıñ diger devletlerniñ padişahlarına yibergen mektüplerge “nâme-i hümâyûn” dep aytıla. Qırım hanlarına da bu nâme-i hümâyûndan yiberile edi. Bularda Qırım Hanlığı ve Osmanlı İmperiyası arasındaki diplomatik münasebetler körülebile. Osmanlı arhiviniñ müim dokumentlerinden olğan bu bu nâme-i hümâyûnlar 18-nci asırdan soñ öz defterlerine qayd etilgen. Bu yazıda Osmanlı arhiviniñ neşir etkeni Kırım Hanlarına Nâme-i Hümâyûn (2 Numaralı Nâme Defteri) ismindeki kitapta yer alğan nâme-i hümâyûnlarğa baqacaqmız. Qırım Hanlığı tarihi içün pek müim olğan bu dokumentler Qırımtatarca yazılması kerekken tarihimiz içün de birinciden membalardan qabul etile.
Kırım Hanlarına Nâme-i Hümâyûn (2 Numaralı Nâme Defteri) kitabında 1730 ve 1777 seneleri arasında Qırım Hanlarına yiberilgen mektüpler yer ala. Mında doğrudan hanlarğa yiberilgen mektüplerden başqa Yedisan mırzalarına yiberilgen emirler ve izin ve vazife dokumentleri kibin mektüpler de bar. Toplamda bu defterge qayd etilgen 91 dane nâme-i hümâyûn bar. Originalı Osmanlı Türkçesinde qayd etilgen bu defterler neşir etilgende Latin urufatına tercime etilgen. Kitapta original Osmanlı Türkçesi de yer ala. Bu açıdan baqqanda nâme-i hümâyûn oqumağa ögrenmek istegenler içün de çalışabilecek bir misâl ola. Endi bu nâme-i hümâyûnlardan bir qaç danesini baqacaqmız.
Qırım Hanlarına Nâme-i Hümâyûn (2 Numaralı Nâme Defteri)
3 nomerli mektüp: “Qırım Hanı Qaplan Geray Hannıñ Taltif Etilmesi”
12-22 Avgust 1732 tarihinde yazılğan bu nâme-i hümâyûn I-nci Qaplan Geray Hannıñ Qırımnıñ ve Çerkeslerniñ idaresinde muvafaq olması sebebinen taltif etilmesi haqqındadır. Bu dokumentte “taltif etmek”, Osmanlı padişahınıñ bir vazifede muvafaq olğan hanğa bağşiş olaraq hilat (değerli qumaş yaki kürkten qaftan), qılıç ve aqça yibermesi añlamına kele.
Qaplan Geray Hanğa yiberilgen nâme-i hümâyûn
10 nomerli mektüp: “Qaplan Geray Hannıñ Qırımğa Qaytması”
11 Aralıq (Dekabr) 1734 tarihinde I-nci Qaplan Geray Han Bucaqtan Qırımğa qaytqanı haberini Osmanlı padişahına bere. Lehistandaki askeriy ve siyasiy meseleler sebebinen Bucaq tarafında asker taşlap Qırımdaki işlerni yürütmek içün qaytqan. Bu vaqıtlarda Lehistanda Rusiye kral saylavlarına qarışa edi. Qırım Hanlığı da bu siyasiy ve askeriy hareketke qarşı tedbir alğan edi.
Qaplan Geray Hannıñ yibergen nâme-i hümâyûnı
20 nomerli mektüp: “Azaq Qalesinğe yardımğa ketilmesi”
22 Nisan (Aprel) – 2 Mayıs (May) 1736 tarihli bu nâme-i hümâyûn Rusiyeniñ imza etilgen barış añtlaşmasına qarşı Azaq Qalesine ordusınen hücum etmesi haqqındadır. 1736-1739 senelerinde olacaq Rus ceñkniñ başlanmasına sebep olğan bu hücum soñunda Azaq Ruslarnıñ qoluna tüşken. Bu mektüpte Qırım hanı I-nci Qaplan Geray Handan Azaqnıñ qorçalanmasına qoşulması istene. Bu nâme-i hümâyûnda hanlıq ordusı haqqında “âsâkir-i Tatar-ı adû-şikâr” dep yazılğan bir ifade bar. Bu ifade “düşman avlağan Tatar askerleri” añlamına kele.
Qaplan Geray Handan Azaqnıñ yardımına qoşulması istenmesi
26 nomerli mektüp: “Özü Qalesiniñ Qaytarıluvı”
5-15 Ekim (Oktabr) 1737 tarihli bu nâme-i hümâyûn cenk vaqtında Rusiyeniñ qoluna tüşken Özü Qalesiniñ qaytarıluvı haqqındadır. Bu qale Özü özenini qorçalağan bir qale olğanı içün Qırım ve Osmanlı İmperiyasınıñ hudutlarnı saqlamaq içün pek müim edi. Mında Osmanlı padişahı Qırım hanı II-nci Meñli Geray Hanğa yibergen mektüpte Bender Seraskeri Genç Ali Paşanen ortaqlaşıp Özü Qalesini qurtarmasını istegen. Bunıñ içün tam vaqtı olğanı çünkü qalede 200 qadar Qazak askeri ve az Rus askeri qalğan mektüpte yazılğan.
II-Meñli Geray Hanğa yazılğan nâme-i hümâyûn
43 nomerli mektüp: “Selim Geray Hannıñ Teşekkür Mektübi”
20-30 Haziran (İyun) 1745 senesinde II-nci Selim Geray Hannıñ Qırımğa han olaraq Osmanlı padişahı tarafından tayin etilmesine berilgen cevaptır. II-nci Selim Geray Han, Qırım hanı olmasınıñ ve yiberilgen teşrifatnıñ arqasından Bağçasaraydan İstanbulğa bir teşekkür mektübi yiberdi. Bu mektüpte II-nci Selim Geray Han yiberilgen nâme-i hümâyûn ve bahşışlarğa pek quvanganını ayta.
II-nci Selim Geray Hannıñ teşekkür mektübi
51 nomerli mektüp: “Arslan Geray Hannıñ Taltif Etilmesi”
8-18 Mayıs (May) 1749 tarihli bu nâme-i hümâyûn Arslan Geray Hannı taltif etmek içün yiberilgen. 1748 senesinde ilk kez Qırım hanı olğan Arslan Geray Han bu bir senelik vaqıtta Qırım içindeki işleri yahşılıqqa qoştı. Sıñırlardaki qaleleri küçlendirdi. Rusiye ve Lehistan ile imza etilgen añlaşmalarğa riayet etti. Çıqqan mesellerni Qırım ve Osmanlı lehine çözmekte muvafaq oldı. Bunıñ içün de Osmanlı padişahı Sultan I-nci Mahmud tarafından Arslan Geray Hanğa türlü bahşışlarnen beraber bir nâme-i hümâyûn yiberildi.
Arslan Geray Hannıñ taltif etilgeni nâme-i hümâyûn
Yuqarıda misâl körsetkenimiz Qırım hanlarına yiberilgen de nâme-i hümâyûnlar türlü sebeplernen yazılğan. Bu da Qırım Hanlığı ve Osmanlı İmperiyası arasındaki siyasiy münasebetlerin yanında maliy ve ukukiy münasebetlerni körsete. Sıraber nâme-i hümâyûnlar sadece bu defterlerde degil, Osmanlı Arhivine qoşulğan Topkapı Sarayı Müzesi Arhivinde de yer ala. Mında 15-nci asırdaki erte vaqıt hanlıq mektüpleri yer ala. Bular da Melek Özyetkin tarafından neşir etildi. Bu kitap Türk Dil Kurumundan Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiglerin Dil ve Üslup İncelemesi (Qırımtatarca: Altın Orda, Qırım ve Qazan Yaqlarına Ait Yarlıq ve Bitiglerniñ Til ve Üslûp Teşkerüvü) adınen çıqtı.
Saylanğan Bibliyografiya
Kırım Hanlarına Nâme-i Hümâyûn (2 Numaralı Nâme Defteri), Yay. Haz. Murat Cebelioğlu, Sinan Satar, Kemal Gurulkan vd., (İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2013).
Zeynep Tarım Ertuğ, “Nâme-i Hümâyûn”, DİA, C: Ek-2, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019), s. 345-346.
