QIRIM YURTUNA VE OL TARAFLARĞA
DAİR BOLĞAN YARLIĞLAR VE HATLAR
Qırım Hanlığınıñ ve Qırımtatar tiliniñ hanlıq vaqtındaki birinciden menbası olğan yarlıqlar, Türk ve Mogol çöl devletlerinde padişah bergen yazılı emirler, mektüpler ve dokumentlerdir. Bulardan qolumızda olğan eñ mühim soyu ise Vladimir Vladimiroviç Velyaminov-Zernov 1864 senesinde neşir etken Qırım Yurtına ve Ol Taraflarğa Dair Bolğan Yarlığlar ve Hatlar adlı kitaptır. Qırım Hanlığınıñ Lehistan ve Rusiye İmperiyasınen siyasiy mektüpleri ve dokumentler bu kitapta cıyılğan.
Yarlıqlarnıñ Velyaminov-Zernovnıñ neşir etken kitap soyu
Velyaminov-Zernovnıñ kitabınıñ kirişinde aytqanına köre Tatar tili ocası olğan Qazantatarı Useyin Feyizhanov, Rusiye İmperiyası İlimler Akademiyasınıñ vazife bermesinen Rusiye arhivindeki bu Arap harfli Tatar dokumentlerni cıyğan. Soñ Feyizhanov tapqan bu Arap urufatlı qolyazma yarlıqlarnı matbaa neşri içün tizdirgen. Velyaminov-Zernovnıñ da bularnı neşirge hazırlamasından soñ Rusiye İmperiyası İlimler Akademiyası tarafından kitap olaraq Arap urufatlı originalları matbu olaraq neşir etildi. Bu kitap, 2009 senesinde Türk Tarih Kurumu tarafından Melek Özyetgin ve İlyas Kamalovnıñ bir kiriş yazısı qoşmasınen 1864 senesindekiniñ aynısı şekilde neşir etildi. 2018 senesinde Faysal Okan Atasoy bu yarlıqlarnıñ Arap urufatından Latin urufatına tercime etti. Türk Dil Kurumu tarafından Qırım Yurtına ve Ol Taraflarğa Dair Bolğan Yarlığlar ve Hatlar: 1520-1742 Kırım Tatarcasıyla Yarlıklar ve Mektuplar adınen neşir etildi.
Faysal Okan Atasoynıñ yarlıqlarnıñ Latin urufatına tercimesini neşir etkeni kitap
Bu yarlıqlar haqqındaki bir başqa çalışma R. R. Abdulcemilyevniñ 2017-de Akmescitte neşir etkeni kitap. Bu kitap da Şihabuddin Marcani Institutı tarafından Huseyn Feyzhanovnıñ Toplamından Qırım Hanlığına Ait Vesiqalar (Rusça neşir etilgen ismi: Dokumentı Krımskogo Hanstva iz Sobraniya Huseyna Feyzhanova) isminen neşir etildi.
Aqmescitte çıqqan soyu Huseyn Feyzhanovnıñ Toplamından Qırım Hanlığına Ait Vesiqalar
378 dane olğan bu dokumentlerden meraqlı ve mühim olğan bir qaçıñı teşkerip añlatacaqmız. Yarlıq nomeraları Velyaminov-Zernovnıñ neşir etken kitapta yarlıqlarnıñ sıra nomeralarını körsete.
Nomer 1. I-inci Mehmed Geray Hannıñ Taraq Tamğalı tamğası yer alğan yarlıq “Uluğ Ordanıñ uluğ hanı Deşt-i Qıpçaq barça Moğol padişahı Mehmed Geray Han sözüm” dep başlay. 15 Ekim (Oktâbr) 1520 tarihli bu yarlıq Leh kniazlarına barışnı qorumaq ve Qırım Hanlığınıñ siyasetine köre hareket etmeleri haqqında yazılğan bir şartnâme. Buna köre eki devletniñ münasebetleri barış içerisinde olacaq edi.
I-inci Mehmed Geray Hannıñ yarlığı
Nomer 22. Qırım hanlarınıñ yarlıqlarnda unvanlar ve hâkim olğanı topraqlar, halqlar aytılğan. Canıbek Geray Hannıñ 1633 senesinde Lehistan qıralına yibergen yarlıqta bularnı nasıl aytqanını eñ açıq şekilde köremiz: “Canıbek Geray Han sözüm, Uluğ Orda ve Uluğ Yurtnıñ ve taht-ı Qırımnıñ ve Deşt-i Qıpçaqnıñ ve sansız kop Nogaynıñ ve sağışsız kop Tatarnıñ ve onñ qolnıñ ve Tağ ara Çerkesniñ ve Tat bile Tavgaçnıñ ve din-i İslâmnıñ uluğ padişahı ve uluğ hanı saadetli ve nusretli ve sahavetli ve şecaatli Canıbek Geray Han…”
Canıbek Geray Hannıñ yarlığınıñ başlanğıçı
Nomer 165. IV-ünci Mehmed Geray Hannıñ Leh kralı Yan Kazimirge yibergen bu ahidnâme (añlaşma) eki devlet arasında Moskovğa qarşı siyasiy ve askeriy bir ortaqlaşma haqqındadır. Bu kibi ahidnâmeler Qırım Hanlığınen Lehistan arasında 17-nci asırda körüle. Bu kibi ahidnâmelerde meraqlı şey ise Moskvadan Qazan, Hacı Tarhan ve Terekniñ qaytarılacaqnıñ aytılması: “Qırım hanlarından ayrılmayub dost ve qardaş olub birlik idecegiñize ve sizden soñra kelecek qırallar üzerinde dostluq ve qardaşlıq ideceklerine ve Mosqva üzerine asker çeküb Haq Teâliy hazretleri lütuf ve ihsan idüb her ne zaman fetih nasib olduqda Acderhan [Hacı Tarhan] ve Qazan ve Terek ve Tura ve her ne qadar Musulman vilâyetleri ve Tatar ve Nogay halqı var ise siz qardaşımız Lih [Leh] bekleri qarışmayub bizim olacagına ve qadimiy pişkeşiñüz her sene vaqıt ve zamaniyle Qamaniseye könderüb…”
Yarlıqnıñ soñundaki tamgalı tuğrada “Mehmed Geray Han bin Selâmet Geray Han” yaza
Numero 192. 1661 senesinde IV-nci Mehmed Geray Hannıñ Moskva knyazı Aleksey Mihayloviçğe cibergeni bu yarlıq, Rusiyeniñ añlaşmağa qarşı asker aydağanı ve “yalan söz etkeni” haqqındadır: “Özü Qazaqı bizim arqamız milan Qazan bolub Leh memleketine bu qadar camanlıq itüb soñra bizim sözümiz milan barışub biz dahi Leh qıralı ile ahd-i yemin idüb dost ve qardaş olduq sen antıñda turmayub Qazan içine asker yiberüb Leh memleketine yürdün Haq Subhane işin qolay ketirmeyüb ant bozduğunuz içün askeriñ bu qadar belaya colıqdı Qazaq yene de bolsa ayaqımıza cıqıldı Qazaqdan qolun tartmayub Kyivde ve Pereslavda ve Nijnde birer miqdar askeriñ var qapanub durırlar ekinci sözümüz bizge mektüb yazub uluğ padişahımın dib yazarsın Ten boyında ve Çerkeskermanda bolğan Qazaqıñızı götür Âl-i Osman padişahınıñ ve bizim çit memleketimizde kob zararları toqunadır didigimizde ol bir alay hırsızdır ben olarğa icazet virmem ve küçüm yetmezdir ve sözümi tutmazlar deb cevab yiberdin ve yalan söz milan itimad verdiñüz soñra öziñüz beş yüz deniz qayığı yapdırub memleket almaq sevdasına düşdüñüz ol haberi işidüb biz dahi tedarik idüb Allah Teali qolay ketürüb varıp hisar yapub yollarıñ bağladıq…”
Mehmed Geray Hannıñ yarlığında yuqarıda keçken ifadeler
