İSMAİL MİRZA MÜFTİZÂDE
1841 ve 1916 seneleri arasında yaşağan İsmail Mirza Müftizâde mırza soylu bir qorantada doğğan. Rusiye armiyasında polkovnik (albay) rütbesinden pensiyağa çıqqan. Askerlikniñ yanında Qırımtatarlarnıñ askeriy tarihinen de yaqın bağlı edi. Kiçkene bir kitapçıq da yazğan. Onıñ esas Qırımtatarlar içün Dumada yapqan küreşini aytmaq isteymiz. Qırımtatarlarnıñ ve diger Müslüman halqlarınıñ Rusiyede tuvğan tillerinde oquv işleri içün tırıştı. Bunıñ içün Oktyabristler Fraksiyasından Dumağa deputat saylanğan edi. Deputat saylanğandan soñ Qırımda ehalinen olarnıñ problemalarını tanış olmaq içün toplaşuvlar keçirdi. Vaqıflarnıñ Qırımtatarlarına qaytmasını istegen edi.
İsmail Mirza Müftizâde
İsmail Mirza Müftizâde tuvğan til aqqında Dumada 1910 senesinde bir çıqış yapqan edi. Bu müim çıqışında Rusiye İmperiyasınıñ Türk ve Müslüman halqları haqqındaki politikasını tenqit etti. Dumadaki bu çıqışı Osmanlı gazetalarında da neşir etildi. Bunıñ Sırat-ı Müstakim gazetasında çıqqan soyunıñ Osmanlı Türkçesinden Qırımtatarcağa tercimesini yaptıq:
“Rusiye Dumasında Qırım mebusu Mirza Müftizâdeniñ tuvğan til haqqında yapqan çıqışı:
Sayğılı deputatlar, Rusiyede yaşağan milletlerden ilim ve tahsil tarafından eñ artta qalğan Müslümanlardır. Bu vaziyetniñ qabaatlısı maarif nezaretindedir. 1907-nci senege qadar milliy mektep ve medreselerimizde yalıñız diniy malümatlar ve diniy ilimler tahsil oluna edi. Tuvğan tilde, milliy tilimizde zemaneviy fen ilimleriniñ tahsiline izin istegende maarif nezareti red cevabını berip diniñizni oquñız, namaz dualarıñıznı ögreniñiz, sizge bu qadar yeter, başqa şeyler tahsil etmek isteseñiz, Rusça oquñız, Rus mekteplerine ketiniz dep yol körsetken edi.
Öyle bir şey teklif etmek yengil faqat nasıl yapılacaq? Rusça bir kelime bilmegen balalarnı Rus usul ve âdetine acemiy balaları doğrudan doğru Rus mekteplerine yibermek, körüle ki, mümkün degil.
Rusça oqumaq kerek olğanını biz de añlaymız. Bu vaqıtta yalıñız ibadet usulını bilmeknen dünyada yaşamaq, çalışmaq mümkün olmağanını añlaymız; tuvğan tilimiz kerek ise, Rus tili de kerektir. Fakat bunıñ içün mektep ve programmalarnı yañıdan yapmaq kerek. Mekteplerimizde tuvğan tilimizde her türlü fen iliminiñ kirişlerini oqutmaq içün izin berilmelidir. Milliy mekteplerde, milliy tilde malümat alğan Müslüman balası, Rusça oqumağa ve fenlerniñ daha ilerisini körmege ister. Bunıñnen beraber maarif nezareti bizlerni boğazlamaq siyasetini artıq taşlamalı, faydasız programmalarnı deñiştirmeli ve yañıdan tizmelidir. Şehir ve zemskiy mekteplerinde birinci 3-4 senede fen tahsili tuvğan tilimizde olmaq kerektir. Yalıñız mekteplerniñ soñ sınıflarında ve şubelerinde tahsil Rus tilinde olmalı. Öyle olsa, halq mekteplerinden fayda körip işanacaq ve balaları avesnen mektepke barmağa devam etecek.
Qırım deputatı ve cemiyet-i hayriyye reisi unvanınen deputatlarğa rica etem. Bu işke diqqatnen baqıñız. Dumanıñ maarif komiteti Rus olmağan milletlerniñ tuvğan tillerine qarşı bir derecede izinde bulunmaq kerek olğanını taqdir etken, komitetniñ bu qararına Dumanıñ da qoşulmasını ve bunıñnen mekteplerge devletniñ hazinesinden qol tutulmasını epiñizden rica etem.”
1913 senesinde İsmail Mirza Müftizâdeniñ portreti
İsmail Mirza Müftizâdeniñ bu çıqışı yalıñız Qırımtatarlar içün degil, Rusiyede yaşağan Müslüman halqlarnıñ tuvğan tili içün edi. Tuvğan tilde oqumaq haqqı içün Rusiye İmperyasınıñ maqamlarnı da ikna etmege tırıştı. Deputatlığı vaqtında Qırımdaki balalarnıñ Qırımtatarca oqup olmaları içün İsmail Bey Gaspralı ve Abdüreşid Mediyev de qol tuttı. 1910 senesinde Qırımdaki Qırımtatar rüşdiyelerniñ qapatılmaması içün gubernatornen körüşildi. Afsus ki, buña mania olamadılar. Müftizâde, Dumada ona qarşı çıqqan Panslavist gruppağa “İlk evvelden Tatarlar mında hâkim edi, sadece bergi alındı. O vaqıt Ruslar öz dinleri ve tillerinen yaşap oldılar, başqa şeyge tiyilmedi.” dep ayttı.
Qırımtatar rüşdiyelerni qapatqan Tavrida gubernatorı ise Müftizâde, Gaspralı ve Mediyevge “Rusiyede yalıñız Rus tili, Rus ruhu ve Rus kulturası hâkim olmalı.” dep aytqan edi. Afsus ki, bu söz bugün de Putin siyasetini temsil ete.
Müftizâdeniñ apayı Saide Hanım
Saylanğan Bibliografiya
3-y Gosudarstvennoy Dumı: Protretı, Biografii, Avtografı, Sankt-Peterburg, 1910.
Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
İsmail Mirza Müftizâde, “Rusya Dumasında Kırım Mebusu Müftizade İsmail Mirza’nın Nutku”, Sırat-ı Müstakim, C: II, Sayı: 45, s. 295-296.
