İSMAİL BEY GASPRALINIÑ SAYLANĞAN ESERLERİ
1851 senesi Bağçasarayda Avcıköyde doğğan İsmail Bey Gaspralı, 24 Eylül (Sentâbr) 1914 tarihinde vefat etti. Ömrü Qırımtatar halqınıñ yahşılığı ve milliy menliknen oquvını kötermege tırışmaqnen keçti. Bunıñ içün 22 Nisan (Aprel) 1883 senesinde Terciman gazetasını Bağçasarayda neşir etti. Qırımda çıqqan ilk Qırımtatarca gazeta bu oldı. Bu gazeta Qırımdan başqa Rusiyede Müsülmanlarınıñ yaşagan yerlerinde ve Osmanlı İmperiyasınıñ topraqlarında oquldı. Usûl-i cedîd (yañı metod) ismini bergen yañı bir oquv metodı teşkil etti. Qırımtatar balalarınıñ tuvğan tilde oqup yazmasını ögretken bu mekteplerniñ sayısı o vefat etkende 5000-ni keçken edi.
İsmail Bey Gaspralı, 1903 senesinde
İsmail Bey Gaspralı ulu bir mütefekkir edi. Onıñ oylavları yalñız Qırımtatarları içün degil, bütün Türk dünyası içün müimdir. Onıñ eñ belli ve maqtavlı sözi “Tilde, fikirde, işte birlik!” olsa da, tüşünceleri sadece bu qadar degil edi. Onı yahşı añlamaq içün de yazğan eserlerini oqumaq kerekmiz. Eylül (Sentâbr) ayındaki vefatınıñ 107-nci senesini añamız.
Gaspralı Babaynıñ yazğanları Türkiyede 4 cılt olaraq neşir etildi. Onı oqumaq istegenler içün eñ büyük menbalardan biri Yavuz Akpınarnıñ neşirge hazırlağanı bu dört cıltlıq “İsmail Bey Gaspralı. Seçilmiş Eserleri”. Bu kitaplar İsmail Babaynıñ saylanğan yazılarını mevzularına köre cıyğan.
Gaspralınıñ roman ve hikâyeleri olğan cılt
Bu kitaplardan birincisi İsmail Babaynıñ roman ve hikâyelerini cıyğan. Kitapnıñ ilk bölüminde İsmail Bey Gaspralınıñ hayatı añlatıla. Mında onıñ biyografiyasınen birlikte tüşüncelerine ve usûl-i cedîd metodına da yer berilgen. Kitapnıñ mevzusı olğan roman ve hikâyeler haqqında qayda ve ne vaqıt çıqqanı kibi hususiy malümat, Gaspralınıñ bularnı yazğan maqsadı aytılğan.
Ekinci bölümde ise roman ve hikâyeler bar, amma başta Akpınar bu yazılarnıñ hazırlanuvı haqqında birqaç şey açıqlağan. Soñ Gaspralınıñ 1891 senesinde çıqqan kitabı Frenkistan Mektupları kele. Mında Molla Abbas Fransaviy adınen hayaliy bir seyyahnıñ Avropağa ketip, anda körgenleri ve bular haqqındaki tüşünceleri añlatıla. Fransaviyniñ tilinden İsmail Babay özüniñ oylavlarını oquyıcılarına aqtarğan. Molla Abbas Fransaviy harakterini Babaynıñ diger romanlarında da köremiz. 1906 senesinde çıqqan Darürrahat Müslümanları romanında ise Fransaviy bu defa Endülüs Müslümanlarınıñ memleketine kete. Gaspralı bu kitapta özüniñ utopiyasını añlata. Soñraki kitapta Molla Abbas Fransaviyni bu kez Sudanda köremiz. Sudan Mektupları ismindeki yañı romanında İngilizlerniñ imperiyasınıñ Afrikada yapqan yamanlıqlarını añlata. Fransaviyniñ közünden bularnı añlatqanda, Gaspralınıñ romanlarında halqqa bir şeyler ögretmek ve olarnı malümatlandırmaq istegenini köremiz. Bu kitapnıñ devamı olaraq Fransaviyniñ bir başqa utopiya hikâyesi kele. Molla Abbas Fransaviy Qadınlar Ülkesi ismindeki bu romanda apaylarnıñ aqaylarnen yer deñiştirgeni bir yerde özüni tapa. Anda apaylar aqaylarnıñ işlerini yapa, aqaylar da apaylarnıñ işlerini yapalar. Bu romanda Gaspralı aqaylarnıñ apaylarnıñ yapqan işlerini añlaması ve apaylarnıñ da aqaylar kibi cemaatta yaşav haqqınıñ olması kerekken tüşüncelerini ayta. Fransaviy haqqındaki soñ hikâye ise Molla Abbas Fransavî’ge Tesadüf isminen onıñnen Macaristandaki Gülbaba Tekkesinde rastlaşqan bir talebesiniñ közünden yazılğan. Bu cıyında yer alğan diger hikâyeler ise sırasınen Arslan Qız, Kün Doğdı, Ahmet Bey Taşkesenli ve Bedros Ağa Qaraqaşyan, İvan ve Süleyman, Bela-yı İslâm, Eki Bahadır, Mükâleme-i Selatin ve Muhaceret-i Muntazama.
Gaspralınıñ fikriy eserleri cıyılğan ekinci kitap
Kitaplarnıñ ekinci cıltı Gaspralınıñ fikriy eserlerini cıyğan. Üç qısımdan teşkil etilgen bu cıyında Babaynıñ gazetacılığı ve neşirciligi haqqında umumiy bir tedqiqat yer ala. Soñ ilk qısımda Rusiye ve Avropanen münasebetlerge dair yazıları bar. Ekinci qısım başta Rusiye Müsülmanlarınıñ, soñ bütün dünya Musülmanlarınıñ zemaneviy problemaları, modernizatsiyaları içün kerekken şeyler ve qadimcilernen ceditçiler arasındaki qavğa haqqındadır. Üçünci qısım ise Rusiye ve Bütün Dünya Müsülmanları Kongressleriniñ siyasiy ve ictimaiy yaqlardan teşkerüv yazılarından meydanğa kelgen. Umumiy olaraq Gaspralınıñ bu meselelerğe baqışı maarifnen alâqalı. Onıñ içün “Şarq Meselesi” de “maarif meselesi” dep aytmağa mümkün. Çünki Müsülmanlarnıñ siyasiy quvetten nuqsanlığınıñ birinciden sebebi maarifte, oquv işlerinde artta qalğanıdır.
“İlim ve malûmat ve mantık haricinde deveran eden (dolaşan) kadimcilik böyle fena semerât tevellüd edip (kötü sonuçlar doğurup) şahlar, saldat nökeri (Rus askerine hizmetçi); Müslümanları, ecnebi mekârı (yabancıların katıcısı) ediyor”. (s. 286)
“İlim ve malümat ve mantıq tışında aylanğan qadimcilik şay yamanlıq doğurıp şahlarğa, saldatqa hâdim; Müsülmanları yabancılarnıñ qatırcısı yapa”.
Gaspralınıñ til, edebiyat ve seyahat yazıları
Yavuz Akpınarnıñ hazırlağanı üçünci cıltı Gaspralınıñ til, edebiyat ve seyahat yazılarını cıyğan. Tercümanda til meselesi haqqında çoqça maqale yazğan Gaspralınıñ mında tüşüncelerini, Rus ve Türk gazetalarında tuvğan til haqqında çıqqanda haber ve yazılarğa cevaplarını köremiz:
“Milleti millet eden iki şeydir: biri tevhid-i din, biri tevhid-i lisandır. Bunların her kaysı olmaz ise yaki bozulur ise millet payesinden, derecesinden düşer; belki inkıraza yol tutar”. (s. 76)
“Milleti millet yapqan eki şeydir: biri din birligi, biri til birligidir. Bularnıñ her qaysı olmaz ise yaki bozulsa, millet issesinden, derecesinden tüşer, belki coyulmağa yol tutar”.
Babaynıñ edebiyat yazıları ise Osmanlı Devletindeki yazıcılar ve edebiyat cemiyetleri haqqında yazğan türlü qısqa yazılardır. Mında Osmanlı edebiyatnıñ 1880-inci senelerde biri-birini maqtavlama işinde olğanını ayta ve bunı tenqit ete. Ahmet Midhat Efendini zemaneviy publitsistler öğünde ve çıqqan gazetalarnıñ “baş direği” olğanını yazğan. Bu senelerde Osmanlı neşriyatında çıqqan şiirlerni de tenqit etken. Çoqluq padişah, devlet adamı maqtavları ve bülbülniñ gülge aşqı kibi mevzular haqqında yazılğanını ayta ve şu cümleni qoşa: “Bir gazetede meselâ on şiir olup dokuzu padişahı methettikte hiç olmaz ise biri de milleti methetse gene bir sözümüz olmaz idi; ama, onda bir de millet hatırlara gelmiyor!” (s. 224)
“Bir gazetada, mesela, on şiir olıp, doquzı padişahnı maqtağanda,hiç olmaz ise biri de milletni maqtasa, kene bir sözümiz olmaz edi; amma, onda bir de millet hatırına kelmey!” (s. 224)
Babaynıñ bu aytuvında onıñ millet sevgisini ve siyasiy yaqtan aydağanı millietçilik oylavını 1885 kibi Tercümannıñ erte vaqıtlarında da köremiz.
Gaspralınıñ usûl-i cedîd metodını añlatqan yazılar cıyılğan kitap
Saylanğan eserlerniñ soñki cıltı maarif haqqındaki yazılarnı cıyğan. Usûl-i cedîd ve oquv işleri haqqında Gaspralınıñ Tercümanda çıqqan yazıları ve matbaasında çıqqan kitaplarnen İstanbulda yapqan eki çıqışı mında yer ala. Bulardan başta Yavuz Akpınar onıñ oquv işleri, maarif ve usûl-i cedîd proyekti haqqında umumiy bir tedqiqatnı qalemge alğan. Matbaa ve neşriyatnıñ, publisistlikanıñ, onıñ maarif işleriniñ qayerinde olğanını da mında yazğan.
Gaspralınıñ 1897 senesinde Tercümanda çıqqan “Maarif-i Milliye” (Milliy Maarif) yazısında ilk mekteplerniñ ne qadar müim olğanını añlata. Mında tuvğan tilde oquv yazuv işlerinden başqa tarih ve coğrafya, hesap (matematika) ve fiziologiya kibi derslerniñ oqutılması kerek, dep ayta. Oña köre, bu kibi derslerni balalarğa erte vaqıtta añlatmağa başlamaq olarnıñ ilim içün merağıñı kötere. Bu cıltta yer alğan 10 sahifelik kiçkene Mektep ve Usûl-i Cedîd Nedir? isminde bir kitapçıq bar. 1894 senesinde neşir etken bu kitapçıqta oylavındaki mekteplerni ve yapmağa istegeni usûl-i cedîd mekteplerniñ programasını añlata. Qadimiy metodlarnen yañı teklif etkeni metodnı muqayese ete. Bu kitapçıqtan dört sene soñ çıqqan Rehber-i Muallimîn Ya Ki Muallimlere Yoldaş onıñ oylavlarını daa büyük şekilde añlatqan ve metodını mükemmel şekilde ifade etken, programmasında ocalarnıñ yerini körsetken kitap dep aymağa mümkün. Bu cıltta Gaspralınıñ İstanbulda maarif haqqında yapqan umumiy çıqışlar ve Osmanlı gazetası Tasvir-i Efkârda 1914 senesinde çıqqan söyleşisi de yer ala.
