QIRIM HANLIĞINIÑ QAZANNI QAYTARUV SİYASETİ
Qazan Hanlığı, 1437-1552 seneleri arasında Uluğ Ordadan qalğan İdil-Ural yaqqında hâkim olğan bir Qazantatar hanlığı edi. 1521-de Qazanlılar, Qırım hanından olar içün Geray Hanedanıñdan birevini olarğa cibermesini istedi. Sahib Geray Sultan aynı senede Qazanğa barıp han oldı. 1521-de han olğan Sahib Geray Han, 1524-de Ruslarğa qarşı Qazannı qorçaladı. 1525-de Safa Geray, Sahib Geray Hannıñ İstanbulğa ketmesinden soñ han oldı. Moskvanıñ qol tutqanı Can Alige qarşı Qazan tahtı içün küreşti. Onıñ vefatından soñ Süyümbikenen balası Ötemiş Geray, Qazan hanı oldı. Balalıqta olğanı içün Qazan Hanlığınıñ siyasetinde muvafaqıyetli olamadı. Süyümbike de aqayı Safa Geray Hannıñ vefatından soñ Qazandaki mirzalarnıñ yardımını qıdırsa da, çoqusını tapamadı. Bu siyasiy iç küreşten soñ Qazan Hanlığı 1552-de Moskva Knyazlığınıñ qoluna tüştü.
Qırım Hanlığınıñ bu tarihten soñ 16-ncı asırda Moskvağa çıqqanı seferlerniñ birinciden maqsadı Qazannı qaytarmaq edi. Çünki Ejderhan (Astrahan) ve Qazannıñ bu devletniñ qolunda olması birinciden Qırım Hanlığınıñ topraqlarnıñ da tehlüke astında olması añlamına kele edi. 16-ncı asır kibi erte bir vaqıtta Moskva doğrudan Qırımğa bir seferge çıqabilecek quvetke sahip degil edi. Bunıñ içün siyasiy taraftan da bir quveti yaki ittifaqı yoq edi. Lâkin Moskvanıñ hâkim olğanı sahanıñ kenişlenüvi yaqın bir kelecekte Qırımğa aylanacaqnı körsete edi. Qırım hanları da bunı toqtatmaq ve Ejderhannen beraber Qazannı qaytarmaq içün 16-ncı asır boyunca pek çoq Moskva seferine çıqtılar.
Devlet Geray Han ve Osmanlı padişahı Qanuniy Sultan Süleymannı körsetken bir minyatüra
Qırım Hanlığı ösken Moskva tehdidine qarşı Lehistannen (Polşa) ittifaq qurdı. İki devlet ortaqlaşıp bir seferge çıqtı. Qırımtatarları ve hanlıqqa bağlı olğan Kiçkene Noğay Ordası, Livonya Cenkinde Polşağa qol tuttı. 24 sene devam etken bu cenkte 21 dane Tatar seferi oldı ve Devlet Geray Han bularnıñ 6 danesine özü qoşuldı.
1556 senesinde Qırım Hanlığı ordusı Osmanlı padişahınen Ungariyada (Macaristan) olğanı içün yañı bir seferge çıqıp olamadı. Amma 1558-1560 senelerinde çıqılğan seferler Moskva içün tehlükeli oldı. Çünkü bu seferler kiçkene olsa da, 1564 senesine qadar devam etti.
1564 senesi 17 Avgustta (Ağustos) Devlet Geray Hannıñ başında olğan Qırım ordusı Ryazanğa seferge çıqtı. Bu sefer de Polşalılarnıñ Moskvağa cenki sırasında oldı. 13 Kasımda (Noyabr) Qırımğa qaytqan hanlıq ordusı Ryazannı tahrip etti. Bu seferler sebebinen Moskva, Livonya Cenkinde Polşağa qarşı sadece özüni qorçalamağa tırıştı. Bu seferler sırasında Moskva, Qırım Hanlığınıñ Polşağa qol tutmasına yol bermemek riçün diplomatik körüşüvler keçirdi ve Bağçasarayğa elçiler yiberdi. Devlet Geray Han ise Rus çarına işanmağanı içün olarnıñ sulh körüşüv isteklerni qabul etmedi.
1549-da Qırım, Qazan ve Noğay Ordasını körsetken 16-ncı asır Nemse haritası
Qırım Hanlığı, Osmanlı Devletini de bir Moskva seferine qoşmağa tırışa edi. 1564 senesinde Devlet Geray Han bunıñ içün Osmanlı padişahına bir mektüp de yibergen edi. Ungariya (Macaristan) seferi kibi seferlerden sebepçe Osmanlı özü bu seferge qoşulamadı, amma yeniçeri ve topçularnen Qırım Hanlığı ordusına qol tuttu. 1569 senesinde çıqqan Ejderhan (Astrahan) Seferi, Ten ve İdil nehirlerni birbirine bağlanuv proyektini peyda etti. Bu proyekt Qırım Hanlığınıñ, Qazan Hanlığınıñ ve Noğay Ordasınıñ mirzalarınıñ taleplerinen ğayıp etilgen Qazan ve Ejderhannı qaytarmaq maqsadında edi.
1570 senesi İstanbulğa kelgen Rus elçisiniñ raportında aytqanına köre Devlet Geray Han, eger Osmanlı padişahı sefer içün ordusını yiberse, Qırım hanı olaraq bir sene içinde Ejderhan ve Qazannı Ruslarnıñ qolundan qaytaracağınıñ sözüni bergen. Bu proyekt de türlü sebeplerden muvafaqiyetli olmadı. Osmanlı ordusı da qaytmaq zorunda qaldı. Devlet Geray Hannıñ bu seferde Osmanlılarnıñ hâkimiyet sahasını kenişletmesine qarşı olğanı yazılsa da, esasiy problema iki nehirniñ bağlanması kibi büyük bir proyekt içün kerekli olğan hazırlıqlarnıñ nuqsanlığı aytılabile. İdil boyunıñ coğrafyasını Osmanlılar yahşi bilmegen ve Moskvanen olğan siyasiy işlerni de neredeyse Qırımğa taşlağan edi.
1571 senesinde Devlet Geray Han yolbaşçılığında Qırım Hanlığınıñ ordusı büyük bir Moskva seferine çıqtı. Bu seferge çıqmazdan evel Qazan ve Ejderhan hanlıqlarınıñ Tatar ve Noğay mirzalarınıñ tek ümüdü Qırım Hanlığı edi. Devlet Geray Han da tek müstaqil Tatar hanı olaraq azatlıq küreşiniñ yolbaşçısı kibi körüle edi. Rus tarihçileri de Devlet Geray Hannıñ bu seferiniñ maqsadı bu Tatar halqlarınıñ azatlıq küreşiniñ yolbaşçılığından olganını qayd eteler. Çünkü Noğaylar ve Qazantatarları, 1563 senesinden o künge qadar Osmanlı padişahına Moskvağa seferge çıqması içün mektüpler yibergen edi. 1571-de Qırım Hanlığı ordusı Moskvağa qadar ketip, bu şehirni bütünley yaqıp yıqtı. IV-nci İvan ise şehirniñ yaqılmasını taşlap, Novgorodqa ketti. Bu seferler 1574 senesine qadar devam etti.
1571-deki Moskva seferinden soñ özüniñ qarşısına çıqmaqtan qaçqan IV-ünci İvanğa yibergen yarlıqta Devlet Geray Han şay aytqan: “Ejderhan ve Qazan içün er şeyni yıqıp yaqacaqman. Bunı unutıp olamaycaqsıñ!”
Leh ressamı Jozef Brandtnıñ Qırımtatarlarınen Zaporog Qazaqlarınıñ cenkini resmi
1574-ke qadar olgan seferlerde Qırımtatarları Oka Nehrini keçti, Ryazanğa Noğaylarnen beraber seferge çıqtı. Qazantatarları ise isyan köterip Nijniyge qadar kettiler. Bu kibi seferler ve isyanlarğa Mariler de qoşuldu, amma olarnıñ isyanı 1572 senesinde toqtatıldı. Bu isyanlarda, Polşanen olğan ortaqlaşmanıñ bozulması ve Qırım Hanlığınıñ Osmanlınıñ İran seferine de qoşulması sebeplerinden muvafaqıyetli olunamadı. 1577-de Zaporog Qazaqları da İslâmkermanğa saldırdı ve bu qaleni yıqtı. İran seferleri Qırımtatarları içün de yahşı keçmedi. Qalğay Adil Geray Sultan ve Gazi Geray Sultan anda İranlılarnıñ qoluna tüşti. Gazi Geray Sultan Qırımğa qaytabilse de, Qalğay Adil Geray Sultan ise İrandan qaytıp olamadı.
16-ncı asırnıñ soñ 10 senesinde Qırımtatarları Moskvağa seferge ketmege devam etti. Gazi Geray Hannıñ 1591 senesindeki Moskva seferi de bulardan biri edi. Qalğay Fetih Geray Sultan da birqaç defa seferge çıqtı. Bu seferler küçük olsa da, devam etti. Bütünley siyasiy bir ortaqlaşmanıñ olmaması Qırım Hanlığı seferleriniñ Qazannı ve Ejderhannı qaytarılması içün yetmedi. Buna qarşın Qırım Hanlığınıñ Moskvağa qarşı çıqqanı seferlerinde Noğaylarnıñ olması ve Qazan boyunda Başqurt ve Qazantatar isyanlarınıñ köterilmesi, Qırım Hanlığınıñ bu hanlıqlarnı Moskvanıñ qolundan qaytarmaq siyasetiniñ sonuçı dep aytmaq mümkin.
Saylanğan Bibliografiya
İnalcık, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700). (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017).
Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972).
Novoselyskiy, A. A. XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi. Tercüme: Kemal Ortaylı, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011).
Smirnov, Vasiliy Dmitriyeviç. Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. Tercüme: Ahsen Batur (İstanbul: Selenge Yayınları, 2016).
