QIRIMTATARLARNIÑ TAQVİMLERİNE DAİR-4
HIDIRLEZ
Yazğan : Refat QURTİYEV
Tercime : Zera BEKİROVA
Hıdırlez bayramında qırımtatarlarnıñ eki biñ yıllıq mürekkep milliy tarihı aks olunğandır. Onıñ adet ve merasimlerinde halq inançlarınıñ, içtimaiy ömüri ve hocalıq faaliyetiniñ menbaları közetilmekte. Bayram quralay ayınıñ (mayıs) birinci cuma künü qayd olunıp, ondan soñ içtimaiy yıl başlana. Yıl eki mevsimge bölüne.
1. Hıdırlez bayramından soñ işçiler işke alınıp, ta Qasım ayınıñ birinci cumasına qadar çalıştıralar ve şu künü işten boşaylar. Qasım arap tilinde bölüci manasını bildire. Qasım hristianlarnıñ aziz Dmitriy kününen bir kele.
2. İşten boş vaqıt yani Qasım ayından ta Hıdırlez bayramına qadar köylüler raatlanalar. Hıdırlezden başlap Qırımnıñ çobanları qoyunlarnı Qarabi, Ay-Petri, Ormanqoş yaylâlarına aydağanlar.
Hıdırlez bayramınıñ adı eki aziz musulman sımaları Hızır(Hıdır) ve İlyasnıñ adlarından şekillengen. Olarnıñ aqqında bir çoq efsaneler mevcut. Hıdır ya da Hıdr (arapça al-Hidr ya da al-Hadir, Hizr, Hadrati Hizr, Hoca Hizr) – İslâm aleminiñ azizidir. Quranda Hızır vaazcı ve Alla oña ebediy ayat bağışlağanı yazılğandır. O, daima musulmanlarğa imanlarını qaviyleştirmege, deñizde çökkenlerge, ateşte yanğanlarğa yardım ete, hırsızlıq ve cin-şeytanlarnıñ şerrinden qorçalay. Onıñ aqqında "Allanıñ qulı araplardan…" denile. Alla oña daima doğru qarar almasına reberlik yapa. Aziz İlyasqa Alla yıldırım üstünden ükümranlıqnı ediye etken. O, çoqraqlarnı qorup, ayvanlarnı imaye ete. Hıdır ve İlyas dünya boylap keze ve insanlarğa yardımda bulunalar. Hıdır alemniñ sağ tarafından kelse, İlyas sol tarafından aylanıp musulmanlarnıñ hocalıq işleri yekünlengen, qoyunları qozulağan ve tabiat qış yuqusından uyanğan bir vaqıtta rastkelişeler. Qırımda bu vaqıt quralay ayınıñ birinci aftası, birinci cuma kününe doğru kelgen. Vaqıt keçtikçe bu kün Hıdır kelgen kün olaraq qayd etilgen.
Musulman mifologiyasında Hıdırnı başında yeşil sarığı, üstünde yeşil ya da beyaz tonlu olaraq tasavur etkenler.
Hıdırlez bayramını qayd etüv
Bayram arfesinde ev bikeleri evlerini temizleyler, divarlarnı sılaylar, çünki rivayetlerge köre Hıdırlez püsür evlerge kirmey eken. Ananeni hususan yüklü qadınlar bozmamağa tırışalar, çünki doğum ağır olmasından qorqalar. Aqşam qadınlar qalaqay, köbete pişirgenler. Köylerde yaşlar caminiñ yanında ateş yaqmağa azırlanalar. Aqşam bu yerge köyniñ sakinleri, qadınlar balalarınen, erler, qartlar toplanalar. Aqşam namazından çıqqan soñ köyniñ itibarlı adamı "Ağırlığı yavurğa, yengilligi özüme" dep, ateş üstünden atlap keçe, onıñ artından erkekler, yigit ve ösmürler tekrarlaylar. Bundan soñ erler keteler, ateşniñ yanında qadınlar, qızlar ve balalar qalalar. Ateş endi sakinley ve endi onıñ üstünden qadınlar atlaylar. Bazı köylerde er bir evniñ yanında ateş yaqılğan. Bayram arfesindeki gece balalar qorqunçlı tüş körmemek içün başlarını, dudaq ve tabanlarını sarımsaqnen sürteler, dualar oquylar. Aqşam qadınlar pencereniñ tübünde boğday sepeler, ayvanlarını ahırlardan çıqarıp, nazardan qorçalamaq içün tüteteler. Bayramnıñ sabasına ev bikeleri sığırlarını sağıp, ahırğa kirişke süt saçrata. Bu kün er bir qoranta mıtlaqa terek oturtmağa tırışqan(erkekler alma, qadınlar ise armut teregini). Bayramnı qırımtatarlar çoqraqlarnıñ yanında qır eteklerinde ötkermekni seveler. Bayram yapılacaq yerde salıncaqlar qurulıp, çeçeklernen yaraştırıla. Qadınlar biri-birilerine yeşillik berip, bayırdan tığıralar. Amma bayramnıñ eñ esas qısmı – bu, bayırdan qalaqay tığırtuv merasimidir. Eger qalaqay yüzünen töpege tüşse, demek yıl bereketli, bol olacaq, aksine tüşse, demek bereket zayıfça olması tahmin etile.
Bayram künü er yerde şamata, şeñ külkü, yır ve çıñlar yañğıray. Erkekler ise küçlerini küreşte sınaylar. Bu bayramda yigit ve qızlar tanışalar, kelin saylaylar. Bayramnıñ soñunda er kes omuzğa-omuz berip horan tepeler.
Cenübiy yalı boyunda yaşağan qırımtatarlar bütün bu merasimlerden ğayrı yalıdan deñizge qayıqnı tüşürgenler. Birisi ögde qayıqnı omuzına qoyıp kete, artından ketkenniñ qolunda bir avuç qum olğan. Olardan soñ dua oquy-oquy molla ketken. Qum alıp ketken kimse qumnı qayıq ögüne sepken.(10, 50-61 s). Etnografik menbalardan bilgenimizge köre, qırımtatarlarnrıñ Navrez ve Hıdırlez kibi baar bayramları nomay bereket almaq, ayvanlarnıñ başını arttırmaq maqsadınen yapılğan bir sıra merasimlerden ibaret olğan.
Hıdırlez aqqında rivayet
Baar. Tarla ve ormanlar yeşere, bağçalarda çeçekler aça. Tabiat qış yuqusından uyana. Köylüler Hıdırlez bayramına azırlanmaqtalar. Er bir insan bu bayramğa büyük ümütler besley. Sudaq rayonındaki Qoz köyüniñ civarında duydurmadan Hıdırlez kele. Özen yanına barıp, yüzüni yuva. Suv tınıq, tübündeki taşlar bile körüne. Hıdırlez: "Ğaliba keçikmedim" dep, köylülerniñ arzuları, maqsadlarını yuqarıdan diñlemek içün dağğa köterile. Dağ eteginde qoyunlarını baqqan çobannı, yolda ketken yılannı köre. Yılannı körgen çoban: "Yılan qaçıp ketemi, demek, Hıdırlez yaqındadır", dep tüşüne. Hıdırlez yaş olğanda yılannı at üstünde oturıp, qılıçınen öldürgen. İşte ondan berli yılanlar Hıdırlezni körgenlerinen qaçqanlar. Çoban taş alıp, yılannı öldürecek olğanda, Hıdırlez oña: "Yılannı öldürgence, yalannı öldür!", degen. Amma çoban bu sözlerni eşitmegen ve yılannı öldürgen. Yapacağını yapıp, tüşüncege dalğan: "Ğaliba, men yañlış yaptım. Barsın Alla çezsin".
Aşağıda ise köylüler Hıdırlezni qarşılamağa azırlanalar. Yaş qozu etinden kebab pişirile, er kes şeñlene. Köylülerden avlaqta qaya üstünde şemçıraq qarşısında Qoz köyüniñ sakini Abibulla otura eken. Onıñ yaş qarısı Hatice zengin bayğa sevda olğan. "Hıdırlez, maña yardım et, maña baylıq ber ki, Haticemni qaytarayım", - dep oylanğan Abibulla. O, Hıdırlez peyda olğanda şemçıraqnıñ yarığı altın tolu kiseniñ yatqan yerini aydınlatacağına inanğan. Birden er yer yarıqlaşqan ve Abibulla şu sözlerni eşitken: "Sen meni körmege istey ediñmi? Mına men keldim! Ne içün çağırğanıñnı bilem. Bilki gençlerniñ artından quvıp yetalmazsıñ. Men saña istegeniñ qadar altın beririm, amma ğam-kederni ise tek halqnen birlikte yeñmek mümkün". Hıdırlez daa sözlerini bitirmeden Abibulla uzaqta yarıq köre ve kendisini anda ata. Çalılar arasında kerçekten de bir oba altın yata edi. Açköz Abibulla o qadar çoq altın yükley ki, ayaqları qaltıray-qaltıray zornen evine yetip bara. Qapısınıñ yanında "Hatice, men ketirdim!", dep qıçıra ve can bere. Hatice ise sevgilisiniñ qoynunda tatlı-tatlı yuqlamaqta edi. Hıdırlez zavallı Abibullağa baqıp: "Bu masharalıqtan ölgeni yahşı. Aydı, bir Abibulla ketti, onıñ yerine başqası dünyağa kelir. Ömür devam ete ve tek Hıdırlez ebediy tekrarlanır", dey.
