QIRIMTATARLARNIÑ TAQVİMLERİNE DAİR-3      

Qırımtatarlar Navrez Bayramını Nasıl Qayd Eteler?

Yazğan: Refat QURTİYEV
Tercime: Zera BEKİROVA

   NAVREZ

   Ziraatçılarnıñ qadimiy bayramı. Yañı yılnıñ ve baarniñ başlanuvı olaraq qayd etile. Navrez merasimlerinde qırımtatarlarnıñ milliy qaynaqları, medeniy alâqaları ve inançları aqqındda malümat mevcuttır.

   Navrez İran tilinden yañı kün, dep tercime etile. Bayram mart 21 kününe yani Küneş Qozu yıldızından keçip başlağan künge  doğru kele. O künü gece ve kündüz teñ ola.  Astronomlar buña gece ve kündüz eşitligi deyler. Qırımtatarlar Navrezni H11-H111 asırlardan başlap qayd etip kelmekteler. Navrez bayramınıñ peyda oluvınen bağlı bir sıra efsaneler bar.

  * Birinci efsane

   Qadimiy devirlerde devletke Qayqavus ükümdarlıq yapqan. Bir kere onıñ hızmetkârları  Tus ve Gev avğa çıqalar.  Yolda olar dülberden-dülber qıznı rastketirip, hannıñ uzurına alıp keleler. Han qızğa birden sevda ola ve evlene. Olarnıñ Siyavuş adlı oğulları ola. Siyavuşnıñ anası sabiyni dogurğanda öle ve onı babası östüre.  Yıllar keçip, han ekinci kere Sudoba adlı qadınğa evlene. Yaş qadın ögey oğluna aşıq ola ve oynaşı olmasını teklif ete. Lâkin Siyavuş red ete. O, pek cesür, iradeli, adaletli yigit olıp öse. Ögey ana ep zıqarlay ve çaresini tapalmağanından hanğa oğlunı beftan çaqıp, namusına toqunmağa tırışa, dep yalan ayta.  Siyavuş  bunıñ iftira olğanını babasına añlatmağa istey, amma baba diñlemey  ve oğlunı sınavğa qoya. Meydanda balaban ateş yaqtırıp, oğluna at üstünden keçmekni emir ete. Eger günasız olsa, ateşten sağ çıqar. Meydanğa pek çoq adam toplana.  Siyavuş zarar körmey, aksine daa da dülber ola. Bundan soñ o, yurtunı terk etip Turan degen devletke kete. Anda o memleketniñ ükümdarı Afrasiyabnen yaqınlaşıp, qızına evlene ve devletniñ körümli erbabı ola. Amma hasetçilerniñ közleri bu dostluqnı köteralmay ve olar Afrasiyabnen Siyavuşnıñ arasına şına qaqalar. Afrasiyabnıñ nukerleri Siyavuşnı yaqalap, başını keseler.  Onı Buharanıñ şarq qapıları yanında defn eteler. Buharanıñ ateşperestleri  bu yerni aziz, dep saya ve er yıl Siyavuş öldürilgen künü mında horaz soyğanlar.  Bu adet "ateşperestlerniñ toplantısı" adınen bellidir. Efsanege köre Siyavuşnıñ qanı tamğan yerlerde güller açqan. Buharada Navrez bayramını Siyavuş qatl etilgen ve kömülgen yerde qayd etkenler. Bu malümatlarnı  Abu bahr Muhammed ibn Cabbar ibn Zakariye ibn Şarik an-Narşahiyemniñ 943-944 seneleri yazğan "Buhara tarihı"ndan bilmek mümkün. Böyleliknen Buharanıñ halqı  Navrezni ta dört biñ yıl evelsi qayd etip başlağan.

    * Ekinci efsane

   Navrez bayramını Orta Şarq ve Orta Asiya halqları da qayd etkenler. Bazı yazma menbalarğa köre Navrez bayramını qayd etüv adeti İran qabileleri arasında  ahomaniyler devrinde peyda olğan(eramızğa qadar 558-330 seneleri). Narez aqqında eñ tolu malümat  Abu Rayhan Beruniyniñ  "Qadimiy halqlardan qalğan yadikârlıqlar", "Qanuni Masudiy", "Attafhim" ve bunıñ kibi de  Ömer Hayyamnıñ  "Navrezname" eserlerinde  mevcuttır. Beruniy öz eserinde böyle yaza: "Bazı iranlı  alimlerniñ aytqanlarına köre bu künni Navrez dep  Camşid şahnıñ emiri ile adlandırğanlar. Öz devrine köre o, ğayet ileri bir ükümdar olğan.  Devletçilikni qurıp, halknı qabileler boyunca  belgilegen, urba kiymege ögretken, dinni yañılağan ve bu işler bitken künge yañı kün  yani Navrez degen. İşte, esap da şu künden itibaren yapılğan"

   Efsanede rivayet etilgenine köre, Camşid özüne araba yaptırğan ve şu arabağa oturğanda cinler arabanı kökke köterip, Damevand dağından Bobılge keçireler.  Bu adisege şaşqan insanlar bunı bayram, dep sayğanlar.  Bu vaqianı Abdulqasım Firdousi de özüniñ "Şahname"sinde tarif etken.  İrannıñ halqları  Navrezni daa Camşid şahnıñ ükümranlığından da evel qayd etkenleri bellidir, lâkin onıñ devrinde onıñ fermanı boyunca Navrez yılbaş bayramına çevirildi.

    Böyleliknen,  Navrezniñ bayram olaraq qayd etilüvini  Camşid şahnıñ ükümranlığınen ve bunıñ kibi de astronomik  adiselernen bağlamaq mümkün. 

   Ya bayram qaç kün devamında qayd etilgen eken?  Beruniy özüniñ "Attafhim" ve "Qanuni Masudiy"  eserlerinde yazğanına köre iranlılar Navrezni öz taqvimleriniñ birinci Farvardin ayınıñ Hurmuz kününde qayd etkenler. Bu kün padişanıñ Navrezi sayılğan. Çünki Camşid arabasına oturıp cinlerniñ yardımınen kökke köterile ve Cenüpke başqa cinlernen cenkleşmege kete, altı künden soñ ğalebenen qayta. İşte şu kün büyük bayram yapıla. Demek, iranlılar Navrezni altı kün devamında qayd etkenler. Birinci künü şah halqnı qabul etken, ekinci künü uzurına alimlerni,  üçünci künü- askerlerni, dörtünci künü – yaqınlarını davet etken, beşinci künü – ailesiniñ azalarını, oğulları ve torunlarını qabul etken. Soñundan ükümdarlar Navrezniñ künlerini nasıl belgilemelerinden qatiy nazar, halq bu bayramnı bir qaç kün qutlağan.

    Menbalardan bilemiz ki, Navrez bu ziraatçılarnıñ bayramı olıp, yerli iqlimniñ hususiyetlerinen bağlıdır.

    * İslâm efsanesi

  Qadim zamanlarda Navrezni qayd etüv dinnen bağlı olmağan, çünki bu bayram ta İslâm peyda olmazdan evel belli edi. Abu Rayhan Beruniy "Qadimiy halqlarnıñ asabalığı" eserinde  Abdusamat ibn Ali  özüniñ babası Abdullo ibn Abbastan Muhammed Peyğamberge bahşış  olaraq Navrez bayramı künü pişirilgen ve cam savutqa qoyulğan elvanı yollağan.  Muhammed "Bu nedir?" dep sorağanda oña "Navrez", dep cevap bergenler.  "Ya o nedir?" degen sualine "Bu, iranlılarnıñ büyük bayramı" degenler. Muhammed Peyğamber elvanıñ dadını baqıp, pek begengen ve "Keşke er kün Navrez olsaydı", degen. Bes-belli Arabistanda Navrezden haberleri olmağan. 

  Navrez – halqnıñ sevimli bayramı olğanından, onı ne yasaq etip olğanlar, ne de ğayıp etkenler. Bundan da ğayrı, bayram insanlarnıñ iqtisadiy menfaatlarınen de bağlı edi.  Bayram künleri zenginler  fuqarelerge, öksüz ve muhtaclarğa yardım etken, biri-birilerine, soy-aqrabalarına, balalarınıñ ocalarına, ustazlarına bahşışlar bağışlağanlar. Bunı añlağan ülemalar Navrezni musulman bayramları sırasına kirsetkenler. Navrez arfesinde müfti ve bütün imamlar Han ve Cuma camilerinde namaz qılıp, devletke adaletli ükümdar, halq içün ise nomay bereket, sabır-taqat, muabetlik ve barışıqlıq tilegenler. Bayram şah ve hızmetçileri halqnıñ qarşısına çıquvından başlanğan. Er kes dülber urbalar kiygen, eyi atlarğa mingen.

   Bir kere şah  Navrez bayramı künü qılınğan namazğa biraz keçikip kele, lâkin kimse onı selâmlamaq içün yerinden qıbırdamağan. Namaz bitken soñ baş imam, soñra şah ve hızmetçileri çıqalar ve tek şundan soñ  ülemalar şahqa ait sayğı ve itibarnı köstereler.

   Şah: "Ya ne içün maña caminiñ içinde selâm bermediñiz?", dep soray.

   Ülema: "Şahım, anda senden büyügi bulunmaqta edi, Navrez künü biz Oña yalvarıp, rahmet ve şevqat soradıq!" degen.

   Musulman menbalarında aşağıdakilerni de oqumaq mümkün.

   Yüce Alla Navrez künü gece ve kündüzni musaviy etken.  Adem aleyhisselâm yaratılğan balçıq Navrez künü qarıştırılğan (başqa tahminge köre insan aynı Navrez künü  yaratılğan).

  Adem ile Ava Şeytannıñ vesvesesine qanıp, yasaq meyvadan aşağanlarından soñ Alla olarnı cennetten quvıp, biri-birilerinden ayıra ve uzaqlarda yerleştire.  Yapqanlarına  peşman olğanlarından soñ olarnı kene Arafat dağında Navrez künü biri-birine qavuştıra.

   Nuh peyğamber  qayığında Ağrı dağına yaqınlaşqanda qarğanı qaranıñ yaqınlığını bilmek içün yollay. Qarğa qaytıp kelmey. Soñ gögercinni uçura. Gögercin ağızında topraqnen qayta. Demek, yer yaqın ve ekin-saçuv vaqtı yaqınlaşqan. Nuh avağa köterile, onıñ ayağı yerge tiygen kün Navrez künü eken.

   Teren quyu içine bıraqılğan Azreti Yusufnı keçeyatqan tuccar aynı Navrez künü çıqarğan.

   Musa peyğamber deñizni cayav keçe ve tarafdarlarını qurtara. Bu da Navrez künü olğan.

   Balaban balıq yutqan Yunus peyğamber de yalığa Navrez künü çıqarılğan.

    * Türk efsanesi

   Merkeziy Asiya yaylâları içün uzaq vaqıt cenk etken türkler mağlübiyetke oğrağanlar. Olarnıñ bir qısmı  Şimaliy Moğolstannıñ dağları ve ormanlarına ketken. Efsanede aytılğanına köre  qanlı çarpışmada İlhannıñ bütün qabilesi ve kendisi de elâk olğan. Yalıñız onıñ kence oğlu Qayan ve Tukuz hannıñ şegirti qarıları ve bir-eki ayvanlarınen sağ qalğanlar. Çoq yol yürip, olar dağ tepesindeki orman içinde uzun tar yolçıqqa çıqalar.  Yolçıq olarnı acayip bir yerge ketire: suv tolu özen, otları nomay yaylâ, ayvan tolu orman. Allağa şükür duası etip olar bu yerge Ergenekon deyler. Qayan ve Tukuz evlenip, çoq balalı olalar. 400 yıldan soñ mında o qadar insan olğan ki, Ergenekonğa sığmağan. Artıq halq bu qapalı meydannı terk etip, dağlar artında qalğan Vatanlarına qaytmağa qarar bereler. Amma anda alıp baracaq yolnı bilmegenler. Qart demirci etraftaki dağlarnıñ birisi demirden olğanını ve eger de balaban ateş yaqılsa, dağ irip yol açılacağını söylegen. Öyle de yapalar. Allağa dualar oqup, işke kirişeler. Allanıñ yardımı ile  demir iriy ve aralıq açıla. Ergenekonnıñ halqı şu aralıqtan keçip, öz Vatanına döne.  Ergenekondan çıqılğan künge Navrez degen ve büyük bayram olaraq qayd etkenler. Er yıl adamlar şu künü demir qızdırıp, döggenler ve böyleliknen Allağa şükür etkenler. Bu anane turkmenler ve türklerde saqlanğan. Türkiyede demirci zenaatı eñ qadimiy ve fahriy zenaat sayıla. Turkmenler Navrezge alâ bugünde Ergenekon künü deyler.

   Qırımtatarlarda Navreznen bağlı efsane daa tapılmadı. Amma Navrez qadimiy devirlerden qayd etilgeni bes-bellidir.   Qırımtatarlarnıñ şu künü yapqan adet ve merasimleri bu kün baarniñ ve hocalıq yılınıñ başlanmasını bildirgeninden delâlet bere.

    Navrezni qayd etüvniñ basqıçları:

    1. Eski hocalıq yılını ozğaruv

    2. Yañı hocalıq yılını qarşılav.

    3. Baarlik ekin-saçuv işlerine azırlıq ve keçirüv.

   ESKİ HOCALIQ YILINI OZĞARUV

   Ev bikeleri bayramğa bir afta evel azırlanıp başlaylar, eskirgen şeylerni yaqalar, evni sılaylar, temizlik yapalar. Erkekler ise aletlerni tamir etip, saçuvğa azırlanalar. Oğlançıqlar eçki urbasını azırlaylar, yani tonlarını ters kiyip, quyruq yapıştıralar.  Qadınlar bayram arfesinde yımırta pişireler, amma boyalamaylar. Bayram künü köbeteler, boynuzçıqlar pişirile. Aqşam ise balaban ateşte eski şeyler yaqıla, er kes biri-birine suv sıçrata.  Yigitler ve oğlanlar ateşten atlaylar.  Qaranlıq çökken soñ  5-7 bala birleşip, olardan birisi eçki urbasını kiye. Er kesniñ qolunda Navrez çeçegi sayılğan aqbardaqlarnen yaraştırılğan pıtaqlar ola. Balalar evden-evge yürip, pencere qaqalar ve böyle yırlaylar:

                                                                                   Selâm aleyküm qonaqbay!
                                                                                   Yılbaşıñız hayırlı olsun,
                                                                                   Köbeteñiz yağlı olsun.

                                                                                   Camal, camal, calpaq,
                                                                                   Başında kiyiz qalpaq.
                                                                                   Ev aldında küntabaq,
                                                                                   Kene keldi Yañı yıl.

   Yırnı eşitken ev bikesi çıqıp, oğlanlarnı tatlılarnen sıylay. Bahşış alğan balalar eçki aqqında "Sarı eçkim"  türküsini aytalar

                                                                                       Köse bay çıqar çardaqqa,
                                                                                       Danq yıqılır bardaqqa.
                                                                                       Bardaq seksen parça olur,
                                                                                       Köseniñ yüzü qare olur.

                                                                                                         MA!

    Bu yırda obrazlar vastasınen ayvanasravcılarnıñ ayatındaki mevsimlerniñ er aynıñ manası ifade olunğan. Aylarnıñ adları şarq taqvimindeki cedvel sırasına doğru kele.  Yır aytılğan  vaqıtta bdir qaç oğlan ımpıs-tımpıs aşhanege soqulıp, bayram köbetesi hırsızlamağa davrana.  Ev bikesi eñqasttan şamata kötergen kişi olıp, olarnı aşhaneden quva.

    NAVREZ ARFESİNDE QIZLARNIÑ MERASİMLERİ

    Navrez bayramına üç kün qalğanda  qızlar fal baqmaq içün bir evde toplanalar. Bilhassa daa nişanlısı olmağanlar areket eteler. Olar yüzük ve boyuncaqlarını suv tolu gügüm içine qoyıp, gecesi gül tübünde qaldıralar. Ekinci gecesi qızlar aynı şu gül yanında ve ayı şu ev içide toplanalar.  Qızlarnıñ eñ kiçigi gügümniñ içinden taqılarnı çıkarıp, saibesiniñ  ömürinde kelecek sene olacaqlarnı, yani qocağa çıqacaq-çıqmaycağını, nişanlanacağını şaqa tarzında tarif ete. 

    YAÑI YILNI QARŞILAV

    Birinci kün. Navrez künü qartlar saba namazından soñ mezarlıqqa barıp, yaqın aqrabalarınıñ qabirlerini tertipke ketireler, temizleyler ve merhumlarnıñ ruhuna dua oquylar. Öz dualarında olar Yüce Rabbiden nomay bereket ve ayvanlarınıñ artmasını  soraylar.

    Bayram arfesinde qadınlar beyaz elva, yımırta pişireler, amma boyalamaylar. Beyaz elvanı azırlamaq içün şu malzemeler kerek: 800 gramm un, 250 gramm iritilgen sarı yağ, 400 gramm toz şeker, 1,2 litr suv.  Elva böyle pişirile:  un  sarı yağda  turmadan qarıştırılğanı alda  qavurıla, soñra üstüne şeker ve suvdan qaynatılğan şerbet töküle. Azır elva qaşıqnen alınıp tespilerge tizile.

    Bundan da ğayrı ev bikeleri  köbete, tavuq etinden laqşalı şorba pişireler. Eger laqşa pişken qazan taşsa, demek yıl bereketli olacaq. Oğlan ve qızçıqlar ise sabadan ievden-evge yürip Navrez aqqında türkü aytalar. Qızlar ekseri yeşil tüste dülber anterler kiyip, yeşil qıyıqlar bağlaylar. Oğlanlarnıñ kölmekleri de yeşil tüste ola. Çünki yeşil renk – bu tabiatnıñ uyanmasını temsil ete. Qızlarnıñ saçlarında Nafrez çeçekleri – aqbardaqlar da örülgen ola. Episi toplanıp, evge yaqınlaşqanda: "Ezan-ezan! Hayırlı olsun Navrezimiz! Kelgen Yañı Yılımız!", dep Navrez aqqında yırlarını başlaylar.

                                                                                           Keldi baar nur saçıp,
                                                                                           Navrez qoquy mor açıp.
                                                                                           Yeşerdi çöller, dağlar,
                                                                                           Ezan Navrezim mubarek.

                                                                                           Navrez keldi körüñiz,
                                                                                           Navrez aqqın beriñiz.
                                                                                           Cennet olsun yeriñiz,
                                                                                           Ezan Navrezim mubarek.

                                                                                           Üyniñ artı bağça,
                                                                                           Aqtar-toqtar bağça.
                                                                                           Balalarğa beş yımırta aqça,
                                                                                           Ezan Navrezim mubarek.

                                                                                           Çıqtı çölge batır Ali,
                                                                                           Zilfi qara düldüli.
                                                                                           Ol Tañrınıñ arslanı,
                                                                                           Ezan Navrezim mubarek.

                                                                                           Keldi baar turıñız.
                                                                                           Bu Navrezge baqıñız.
                                                                                           Köterilsin başıñız,
                                                                                           Ezan Navrezim mubarek.

    Bu vaqıtta oğlanlar kümesniñ yanına barıp, tavuqlarnı qorquzalar. Ev saipleri ellerinde tatlı, ceviz ile balalarnıñ qarşısına çıqalar. Bunı körgen balalar endi qara tavuq aqqında şaqalı yırnı yırlaylar.

                                                                                            Qara tavuq qaqılday, ay,
                                                                                            Qanatları şaqılday, ay.
                                                                                            Camaşaqnıñ caş qızları, ay
                                                                                            Puşt bikeday şaqıldar, ay.

                                                                                            Qaq-qaq-qaq eteyik, ay,
                                                                                            Qaqa berseñ, keteyik, ay.
                                                                                            Canaşa köyge barğaçıq, ay,
                                                                                            Sizni maqtay keteyik, ay.(64, 52 s).

    Şu türkü içün ev bikesi oğlançıqlarğa pişken yımırta bere. Balalar ekinci evge keçip,  Navrez aqqında başqa türkü aytalar. Onda qış kün turuşından 90 kün keçkeni, baarniñ habercileri qaz ve papiyler qaytıp kelgeni,  yerlerni aydav, boğday saçuv, bağçalarnı tertipke ketirüv, terekler oturtur vaqtı kelgeni aqqında aytıla. Baarlik ekin-saçuv işler ne qadar tez ke keyfiyetli yapılsa, yıl şu qadar bereketli, anbarlar tolu, halq ise zengin olur.

    Navrez künü yapılğan bir sıra merasimlerden soñ, erkekler tarlağa çıqıp saban süreler.

    SABAN İZİ

    Etnografik malzemelerden Navrez tarla işleriniñ başlanğıçı olğanını bilemiz. Bu aqta  Navrez bayramına bağışlanğan aytım ve yırlar aytalar: "Navrez keldi, yaz(baar) keldi. Qırımtatarlarnıñ türk ecdatları baarge yaz degenler. Köylüler bu bayramğa pek büyük azırlıq körgenler. Yer aydav aletlerini tamirlegenler, urluqlarnı saylağanlar, ayvanlarnı yaylâğa aydap, ahırlarnı temizlegenler. Köyniñ qartı dua oqup, saban sürip, bir avuç urluq sepken.

    Böyleliknen etnografik malzemeler delâlet bergenlerine köre, qırımtatarlar içün Navrez yañı hocalıq yılınıñ başlanması olğan. Yılnı  Küneş Qozu yıldızından keçip başlağan mart 21-den sayıp başlağan ve sentâbr 22, yani  Derviza yılnıñ yeküni olğan.

    Rusiye Qırımnı işğal etken soñ 1783 senesinden itibaren ruslaştıruv siyasetiniñ ep quvetleşmesi sebebinden  qırımtatarlar da ruslarnen beraber Yılbaşnı yanvar 1-de qayd eteler. Lâkin eski adetlerni de unutmaylar ve evelkisi kibi yañı hocalıq yılını mart 21-de Navrez künü qarşılaylar. Baarlik merasimler Hıdırlez bayramınen yekünleneler.

* Refat Qurtiyev. "Qırımtatarlarnıñ taqvimiy merasimleri". 1996 senesi. Aqmescit. 5-22 saifeler

* Rusçadan Zera Bekirova tercime etti

Tweet