"Sen olmasañ, bülbül qonmaz, qalem tutqan qoluma"
Bu sene doğğanınıñ 100 yılı tolğan belli qırımtatar şair ve yazıcısı, milletini Vatan Qırımğa qaytaruv oğrunda milliy areketiniñ esasçılarından biri Seitümer Emin añlı ömürini milleti ve Vatanına, edebiyatqa bağışladı.
Seitümer Emin 1921 senesi mayıs 15-te Bağçasaraynıñ Albat köyünde dünyağa keldi. Anası Cumaziye Hayali doğma Mahuldür köyünden. Babası — Ğafar dünyañı pek erte terk etken. 1928 senesi Aybar köyüne boğday almaq içün barğanda onı bir hırsız pıçaqlap öldüre. 7 yaşında Seitümer ve 12 yaşında Fatime aptesi babadan öksüz qalıp, balalıqtan çobanlıq yapmağa mecbur olalar.
Başlanğıç tasilni Seitümer, Fatime tatası ile Albattaki mektepte ala. Soñra köyniñ bazı balaları Divanköyge qatnap oquylar. Bağçasaray rayonı ekige bölüngen soñ Albatlı balalar, şu cümleden Seitümer de oquvını Büyük Özenbaş köyündeki mektepte devam ete. Mektepni 1939 senesi bitire.
Mektepni bitirir-bitirmez Kuybışev rayonınıñ merkezi Albatta çıqqan "Udarnik" gazetinde çalışmağa başlay. Gazeta muarriri Yaqub Zekki genç Seitümerniñ ilk qaralamalarını tüzeltir, ustazlıq yapar ve edebiyat alemine yol kösterir.
Seitümerni hastalığı sebebinden arbiy hızmetke almaylar. 1941 senesi ekinci dünya savaşı başlanğanda o, cebege göñülli olaraq kete. Aqyar, Odessa, Novorossiysk şeerleriniñ mudafaasında iştirak ete. Aqyar civarındaki çarpışmada ağır yaralana ve Gelencikte gospitalde tedaviylene. Bu yerde "Qızıl Qrım" gazetiniñ muharriri Cebbar Akimov ile körüşe. Ve taa 1944 senesi mayıs 18-ge qadar bu gazette cenkâver arqadaşları ve meslekdeşleri Cebbar Akim, şair Kerim Camanaqlı ile beraber çalışalar.
1944 senesi nisan ayında Qırım azat etilgende gazeteciler öz faaliyetini devam eteler. Amma bu çoqqa sürmey. Mayıs 18-de em Cebbar Akimov, em Seitümer Emin bütün halq ile beraber sürgün etileler. Anası ve Fatime tatasınıñ qayerde olğanını bilmey.
Seitümer Emin Özbekistannıñ Bekabad şeerine tüşe. Farhad gidroelektrostantsiya qurucılığında işley. Qırımtatar sanatçıları, teatro, oyun ve yır taqımlarınıñ artistleri de ille bu şeerge tüşe ve bu qurucılıqta çalışmaq zoruna qalalar. Seitümer Emin, Cebbar Akimov ile beraber sanatçılarımıznı bu ağır işten qurtarmaq içün bir medeniyet bölügini açalar. Seitümer Emin şu bölükniñ başı ola. Soñundan 1957 senesi Özbekistanda "Qaytarma" ansambli qurulacaqta bu bölük sanatçıları oyun ve yır taqımınıñ özegini teşkil ettiler.
Sürgünlik yerlerinde 1950-nci senelerde Vatanğa qaytuv oğrunda milliy areketniñ temel taşını qoyğanlar arasında Seitümer Emin de bar edi. 1956 senesi küzde Seitümer Emin Cebbar Akimov, Ablâziz Hatipov, Şevket Aliyev, Riza Vaapov ve Rebiâ Ametova Moskvağa barıp, halqnıñ talaplarını eñ yüksek organlarnıñ ögüne qoymağa tırışalar.
Seitümer Emin 1957-1965 seneleri Bekabadda "Kinoprokat" idaresiniñ müdirligini yapa.
Taşkentte Orta Asiya devlet universitetini tamamlağan soñ Seitümer Emin Ğafur Ğulam adına edebiyat ve sanat neşriyatınıñ qırımtatar bölügine işke alına ve 1974 senesine qadar çalışa. Em ana tilinde, em rus tilinde birdayın istidatlı, küçlü yazğan şair Seitümer Emin Vatan, ana tilimiz, halqımız aqqında şiirlerinen milletine daima ruh bere. 1960 senesi onıñ "Ateşli künler" poeması, 1968-de "Beyaz çeçekler" şiirler cıyıntığı neşir etildi. 1971 senesi "İrade deryası" romanı dünya yüzüni kördi. Bu yıllar Seitümer Emin icadınıñ eñ mahsuldar, qalemi turmadan yaratqan bir devir edi. Amma pek tez vaqıtta büyük şair ve yazar qalem yerine eline lesker almaq, ammamlıq yapmaq zoruna qala.
Milliy areketniñ ög saflarında bulunğan, iç bir körüşüv, mitingden kenarda qalmağan, halqını küreşke, isyanğa çağırğan şairniñ areketleri KGB nazarından çette qalmay. Defalarca çağıvruvlar, tazirlev ve tenbiyeler. Yani, onıñ areketten vazgeçmesi talap etile. Seitümer Emin buña cevaben: "Alsañız, işiñizni alırsıñız, millliy faaliyetimi alamazsıñız!. Menim bir vatanım bar, men onı talap etem!", dep çıqıp kete ve Krasnodar ülkesiniñ Novorossiysk şeerine köçmege mecbur ola. Zaten, 1960-lardan başlap Orta Asiya, Uraldan sürgünlikten kelip Qırımğa yerleşip olamağan semetdeşlerimiz anda endi bayağı bir toplum olğan edi. Cenkâver arqadaşları Amet Abduramanov, Memet Dufli, Molla Abduraman ile tez arada Novorossiysk şeerini de milliy areket merkezlerinden birine çevireler.
Qorantasını baqmaq içün kündüzleri ağır işlerde çalışqan şair, icatnen geceleri oğraşa. Bu yerde "Seniñ yıldızıñ" romanını yazıp bitire. Bu roman sürgünlikten soñ Qırımda basılğan ilk eser oldı. Bunıñ kibi de şairniñ rus tilinde ardı-sıra şiir cıyıntıqları neşir etile.
1987-88 seneleri Moskvada Qızıl Meydanda olğan narazılıq mitingleri ve piketlerinde Seitümer Emin eñ ög sırada bulundı.
1990-larda qırımtatarlar toplu şekilde Qırımğa qaytıp başlağanda Seitümer Emin kene halqınıñ yanında ola. Sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ meseleleri boyunca komitet faaliyetinde iştirak ete. Halqı Vatanda evlerge temel qoyğan, ğayrıdan tiklev işlerini yaparken Seitümer Emin bütün bularnı "Yañı dünya" gazeti saifelerinde aydınlattı. Ekinci dünya cenki yıllarında savaşqan qırımtatarlarnıñ aman=aman episi aqqında arhivlerden direm-direm bilgi toplap, ayrı "Hatıra kitabı"nı tertip etti.
2001 senesi Vatan Qırımda onıñ qırımtatar ve rus tillerinde yazdığı şiirlerinden tertip etilgen "Sen olmasañ" cıyıntığı basıldı. Cıyıntıqnıñ serlevası olğan "Sen olmasañ" şiiri qırımtatarlarnıñ eñ sevgen şiirlerinden biri oldı.
Bu cıyıntığı içün yüksek mukâfatqa lâyıq tanıldı, yılından ise qırımtatar edebiyatına qoşqan salmaqlı issesi içün Ukrainada nam qazanğan sanat erbabı unvanına nail oldı.
Ağır balalıq, cenk, sürgünlik, basqılarnı başından keçirgen Seitümer Eminniñ sağlığı kettikçe zayıflaşa. 2004 senesi mart 21-de Novorossiyste vefat ete ve Vatanından uzaqta defn etile.
Seitümer Emin bütün ömüri halqı içün parlaq bir kün kelecegine degil tek işanıp, ümüt etip, kendisi de bu künniñ kelmesi oğrunda hızmet etip yaşadı. Taa 1948 senesi yazdığı "Kelir kün" şiirinde, o,
"Kün kelir. Aqiqat yeñer.
Bu yollar kerige dönerler.
Qanlı Padişa tahtından ener.
Unutılmaz bu qara künler",
dep inandı.
SEN OLMASAÑ…
Sen olmasañ,
aziz halqım,
kim qorçalar,
şavle saçar
yoluma?
Sen olmasañ,
bülbül qonmaz,
qalem tutqan
qoluma.
Sen olmasañ,
kim parçalar,
yüregimniñ buzların?
Sen olmasañ,
üşürim men,
buzlarım.
Sen olmasañ,
yolda-izde,
qaltırarım-sızlarım.
Sen olmasañ,
yerde qalmaz
ömür-billâ,
ızlarım…
Sen olmasañ,
kim eşitir
"Vatan!"-degen
sesimi…
Sen olmasañ,
men ölgen soñ,
kim hatırlar neslimi?
Sen olmasañ,
ne Ay doğar,
ne Tañ atar
Dünyada.
Sen olmasañ,
ne Vatan bar,
ne Ana bar,
ne baba…
Sen olmasañ,
ne Yalta bar,
ne deniz bar,
ne Ada…
Sen olmasañ,
yañğıramaz
yerde-kökte
yırlarım.
Sen olmasañ,
Yansın- batsın
felâketli şu Qırım!
Sen olmasañ, Aziz Halqım,
kimge kerek bu Dünya!
Sen olmasañ, ey, güzelim,
öksüzim men, Qırımda.
LUĞAT
Qorçalamaq: Korumak, kollamak, himaye etmek, saklamak
Qorçalar: Korur, kollar, himaye eder
Şavle: Işık, ışın
Qaltıramaq: Titremek
Qaltırarım: Titrerim
Izlarım : İz, izlerim
Yañğıramaz
Yır: Kırım Tatar halk şarkısı
*Fotolar- Seitümer Eminniñ qızı Vetana Eminnıñ aileviy arhivinden.
