ULUĞ ORDA: QIRIMDA HAKİMİYETİ VE MİRASI
Uluğ Ordanıñ Qırımdaki siyasiy hakimiyeti 13-nci asırda başladı. Ondan ögne Deşt-i Qıpçaq adı berilgen ve Qırımnı da içine alğan coğrafyada Qıpçaqlar bardı. 13-nci asırnıñ ortalarından itibaren Uluğ Ordanıñ hakimiyeti Deşt-i Qıpçaqta ve müim bir ticaret merkezi olğan Qırımda quruldı. Vergi qarşılığında Ceneviz (İt. Repubblica di Genova, Ru. Ginezskaya Respublika) qalesiniñ toqtamasınğa ve ticaretni aydamasınğa da izin berildi. 14-nci asırnıñ başlarından itibaren ise Uluğ Ordanıñ İslamlaşmasınen beraber Qırımnıñ Uluğ Ordanıñ siyasiy tarihinde ususiy olaraq yeri kelişti. Qırımda Solhat (Eskiqırım) Uluğ Ordanıñ idariy merkezi oldı.
Uluğ Orda vaqtında Eskiqırımnı resmetken bir gravür
Qırımdaki ilk camilerden birevi Uluğ Orda vaqtında inşa etildi. Mısır Memlüklüleriniñ sultanı Qalavun tarafından ciberilgen 2000 dinar aqça ve taş ustalarınen Eskiqırımda 13-nci asırnıñ soñlarınğa doğru bu camiiniñ inşaatına başlandı. Sultan Qalavun o vaqıtta Uluğ Orda hanı Tuda Mengü Hannen ittifaq olğandı. Qıpçaq olğan Memlük sultanı bu ittifaqnıñ bir simboli olaraq ve belki de özü de Qırımda doğğanı içün Eskiqırımda camii inşa ettirmek istegen edi. Afsus ki bu camiiden divarları tışında pek bir şey qalmadı. Camiiniñ bu künğe qalqanlarınğa qaraganda daa sonraki vaqıtlarda camiiniñ bir qısmınıñ yaki bütünley olaraq yañıdan inşa etilgeni belgili. Diger bir şekilde aytmaq kerekse camiiniñ qalğan parçaları 13-nci asırdan soñki devirlerden eken. Arap seyyah İbn Battuta 1330-larda körgeni camii Sultan Qalavun Camiini “Uluğ Camii” isminen qayd etken.
Sultan Qalavunnıñ camiisinden qalğan divarlar
14-nci asırda Qırımda Uluğ Ordanıñ hakimiyet merkezi olğan Solhat (Eskiqırım) şehrinde Özbek Han tarafından bir camii inşa ettirildi. Bu camiiden bu künğe ancaq harabeleri qalğan. 17-nci asırda ise Evliya Çelebi bu şehre kelgende 5 dane camii olğanını qayd ete. Hanlıq vaqtından soñ Solhatta olğan (Eskiqırım) Uluğ Orda ve Qırım Hanlığınıñ mimariy eserleri, Rusiye İmperiyasınıñ ve Sovetler Birligi vaqıtlarında bütünley yıqıldı yaki sadece divarları, tamırları qaldı.
Özbek Han camii mimariy olaraq tış pışmaqları kesme ve qısmiy olaraq moloz taşlarnen inşa etilgen. Çatısı da qısmiy olaraq kiremitnen yapılğan. Minaresi de şimaliy kün tuvgan yaqta edi. Camiiniñ taç qapısı ise hafifçe tışarı çıqa edi. Camiiniñ kirişi olğan taç qapısındaki kitabede Muhammed Özbek Han vaqtında Hicriy 714 senesinde (Miladi olaraq 1314-1315 seneleri) Abdulaziz b. İbrahim el-Erbiliy tarafından inşa etilğeni yazılı. Camiiniñ inşaatındaki üslup tarihçi Nicole Kançal-Ferrariğe köre Anadolu Selçuklu devrindeki camiilerğe oşay.
Evliya Çelebiniñ qayd etkeninğe köre camii dört sütunlu ve ahşap tavanlı edi. Yıldız motiflerniñ olğanı mihrapta Ayet el-Kürsiy yazılı ekende üstünde ise kelime-i tevhid bardı. I-nci Meñli Geray Han da bu camiiğe kitabesi Hicriy 918 tarihli (Miladiy olaraq 1512 senesi) bir minber yaptırğan.
Eskiqırım şeherindeki Özbek Han Camii
Özbek Han camiiniñ qıble divarınğa yabışqan bir de medresesi bar edi. Fekat bu künğe medreseden sadece birqaç tamırı qalğan ve bunlardan birevi de camiinin quzey divarınğa birleşken divarı. Bu divardaki tamırları da camiiniñ de divarı olması sayesinde qalğan. Nicole Kançal-Ferrariğe köre 18-nci asırdaki bir gravürde de medreseniñ harap ancaq kene de ayaqta qalğanı körüle. Evliya Çelebiniñ aytqanınğa amma bu künğe qalmağan kitabesinğe köre Hicriy 733 senesinde (Miladiy olaraq 1333) inşa etilgen.
Özbek Camiiniñ şimal yaqqında bu kün sadece divarları qalğan bir türbe de bar. Mezar taşından sadece birqaç parça tapılğan. Kene Nicole Kançal-Ferrariniñ bir gravürden aytqanınğa köre 18-nci yüzyılda bu camiiniñ küntuvgan yaqqında bir de çeşme bar eken.
İnci Hatun medresesinden qalğanlar
Solhat (Eskiqırım) Uluğ Ordanıñ Qırımdaki merkeziy yeri olğanı bilingen Qırımtatarları tarafından da bu şehri teşkerüv içün ekspeditsiyalar keçirildi. Bulardan en belgili olğan soyu 1926 senesinde Ali Badaninskiy ve Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ ortaqlaşıp keçirdikleri arheologiya ekspeditsiyasıñı aytmaq kerek. O vaqıtlar Kırım Muhtar Sovet Sotsiyalist Cumhuriyetiniñ reisi Veli İbrahim edi. Veli İbrahim daa ögneden İsmail Bey Gaspıralınıñ Tercüman gazetasınıñ matbaasında çalışqan ve Qırımtatarlarnıñ milliy faaliyetlerinde tapılğan edi. Ayrıca özü de Milli Fırqanıñ bir mensubu edi. Bu sebepnen bu arheologiya ekspeditsiyası 1926 senesinde yasanmağa imkân oldı.
1926 senesinde Eskiqırımda Uluğ Ordadan qalğanlarını teşkeren Qırımtatar arheologiya ekspeditsyası
Bu arheologiya ekspeditsiyaları sadece Eskiqırımnan sıñırlı qalmadı. Çufutqale kibin Uluğ Orda qadar Qırım Hanlığı içün de arheologistik müimlikke sahip olğan diger tarihiy yerlerde de ekspeditsiyalar keçirildi.
Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ Çufut Qaledeki ekspeditsiyasından bir fotografiya
Bu keçirilgen eksipeditsiyalarnıñ sonuçlarından birevi de Osmanlı Nuri Aqçoqraqlınıñ Qırımda Uluğ Ordadan Qırım Hanlığınğa qadar keçken vaqıtta Tatar tamgalarnı cıyması oldı. Cıyganı tamgalarnı 1926 senesinde Qırımda Tatar Tamgaları isminen bir kitapta Bağçasarayda neşretti. 1927 senesinde de Rusçağa tercümesiñi Tatarskiye Tamgi v Krımu isminen Aqmescitte neşretti. Kitapnıñ Türkiyede çıqqan soyu ise İsmail Otar tarafından hazırlandı ve Kırım’da Tatar Tamgaları isminen 1996 senesinde İstanbulda çıqtı. Osman Nuri Aqçoqraqlı cıyganı tamgalarnen bir Tatar tamgaları müzeyi açmaqnı da oylagandı.
Aqçoqraqlınıñ 1927 senesinde Aqmescitte çıqqan Qırımda Tatar Tamğaları kitapnıñ Rusça tercümesi
Aqçoqraqlınıñ kitabından Tatar tamğalarından örnekler
Saylanğan Bibliyografiya
Kançal-Ferrari, Nicole, “Özbek Han Camii”, DİA, C: 34, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, s. s. 109-110.
Kafalı, Mustafa. Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
Saray, Mehmet. “Altın Orda Hanlığı”, DİA, C: 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, s. 538-540.
Yakubovskiy, Alekasndr Yureviç. Altın Ordu ve Çöküşü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
