QIRIMDA TATAR TAMGALARI
Osman Nuri Aqçoqraqlı Qırımda 1925 senesiniñ ortalarında keçirgeni arheologiya, tarih ve linguistik ekspeditsiyalarnı Qırımda Tatar Tamgaları isminen bir kitapta neşretti. 1926-da Bağçasarayda (kitapnıñ qapağında yazgan şekilde) “Baküde toplanmaqda olan Türkiyat Qurultayı münasebetiyle Türkiyat Qurultayınıñ Qırım Yardım Komitesi tarafından basılmıştır”. 23 sahifelik olgan bu kitap tafsilâtlı bir maqale meñliginde.
Bağçasarayda 1926-da neşretilgen Qırımda Tatar Tamgaları kitabı
Kitapnıñ Rusçağa tercimesi ise 1927 senesinde Aqmescitte çıqtı. Rusça tercimesi ise 16 sahife edi. Bu tercimede, kitapqa Habibullah Temircan Odabaşnıñ qoşqanı taqdim yazısı yoqtı. Bu maqale aynı vaqıtta Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ bütün yazganlarnıñ cıyılganı ve 2006-da Aqmescitte çıqqan Eserler Toplamı kitabında da yer ala.
Aqçoqraqlınıñ 1927 senesinde Aqmescitte çıqqan Qırımda Tatar Tamgaları kitapnıñ Rusça tercümesi
Habibullah Temircan Odabaşnıñ taqdim yazısı:
“Türk halqlarınıñ ilmiy ve ictimaiy hayatında büyük tesir yapacağına şüphemiz olmayan Türkiyat Qurultayı münasebetiyle Qırım Yardım Komitesi, oraya gelen vekillere sunulmak üzere Qırım Dârülfünûnu [Qırım Universiteti] muallimlerinden Osman Aqçoqraqlı arqadaşıñ bu taqdim olunan eserinden başqa şu aşağıdaki eserleri de bastırmaq istemişti:
- Qırımtatar atalar sözlerinin diger Türk halqlarınad olan ata sözleriyle muqayesesi – Profesor Filonenko
- Qırımtatarları halq edebiyat ve ananeleri numuneleri – H. Odabaş.
Yerli matbaaların son derece meşgul olmalarından dolayı bu eserler bastırılıp yetiştirilemedi. Lâkin bunlarnı sonradan olsa da bastırarak qurultay vekillerine gönderemekni ümit etiyoruz.
Türkiyat Qurultayı Qırım Yardım Komitesi Adından:
H. Odabaş
10 Fevral 1926”
Habibullah Temircan Odabaşnıñ yazğanı kitabnıñ taqdim yazısı
1925 senesiniñ İyul ve Avgust aylarında Qırım Merkeziy İcra Komiteti ve Qırım Komisarlar Şurasınıñ tertip etkeni ekspeditsiyada Osman Nuri Aqçoqraqlı, Bağçasaray Şarq Muzehanesi müdürü ressam Hüseyin Badaninskiy, musikiy muallimi Hasan Refatov ve Qırım Universiteti (Aqçoqraqlı “Dârülfünûn” dep ayta ve bu da zemaneviy olaraq “universitet” añlamınğa kele), talebelerinden Safvet Abdurrahim, Abbas Qadıaskerov ve birqaç yaş muallim bar edi. Bu ilmiy heyet Qırımtatarlarnıñ tarih, sanat, edebiyat ve ictimaiy hayatlarnı teşkergende tamgalarnıñ ususiy bir yeri oldı. Aqçoqraqlı bunıñ içün kitabında tamgalarnıñ Qırımnıñ şimalinde her mezarlıqta olğanıñı ayta. Tamgalı taşlarda bir tarih ve yazı yoq eken. Bu tamgalı qabir taşları mezarda yatqan kişiniñ kim olganını aytmaz ancaq qaysı qabileden olganıñı aytar edi.
Qırımdaki tamgalarnıñ teşkerüvi içün ekspeditsiyadan bir fotografiya
Aqçoqraqlı mezarlıqlarında en çoq tamga tapılgan şehrin Kezlev olganıñı qayd ete. Bu yerniñ mezarlığında 88 dane tamgalı mezar taşınıñ olmasından başqa cavmır cavganı ve hava şeraitlerniñ qıyın olması sebinen pek çoq tamganıñ da taşlarnıñ üstünden coyulganıñı ayta. Ekspeditsiyada tapılgan tamgalarnıñ şekillerni hazırlaganı cedvelde körsete. İctimaiy tarihniñ bir örnegi olaraq halq arasında tamgaların Cengiz Han tarafından qabilelerge berilgenine dair bir rivayet bar dep yaza. Bu rivayetke köre Cengiz Han qabilelerni idaresinin astınğa alganda her bireviniñ malları diğerinden ayrı olsun dep bu tamgalarnı bergen. Her ne qadar bu tamgalar Cengiz Handan evel de olsa halq arasında bu rivayetniñ 20-nci asırga dep kelmesi onıñ halq arasındaki itibarını körsetmesi antropologiya içün müim bir malümat.
Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ ekspeditsiyalarda tapqanı tamgalardan birqaçınıñ qolınen yasaganı resmi
Tamgalar qabir taşlarından ve hayvanlardan başqa aqça, bayraq ve yarlıglarda da qullanıla edi. En çoq aqçalarnıñ (sikke) üstünde körülgen. Qırımtatar, Türk yaki Mogol hanlarnıñ hepsinde aqçalarnıñ üstünde mutlaq bir tamga olur edi. Bu tamgalı aqçalar hanlıqnıñ hükümdarlıq ananesi olaraq qabul etilgen. Bunıñ içün aqçalarnıñ üstünde tamga olması siyasiy yaqtan müimdi. 1925 senesiniñ İyul-Avgust aylarında Qırımnıñ Solhat (Eskiqırım) şehrinde keçirilgen ekspeditsiyada tapılgan aqçalarnıñ üstündeki tamgalarnıñ listi asttaki cedvelde kitapta körsetilgen. Bu cedvelde hanlarnıñ tamgası olğan aqçalar tarihleringe köre yer ala.
Bu ve bunıñ kibin tamga cedvellerinen tamgalarnıñ Qırımdaki tarihini añlatqan Qırımda Tatar Tamgaları, Osman Nuri Aqçoqraqlınıñ Qırım tarihi ve antropolgiyası içün birinciden müim eserlerden birevi. Kitapnıñ yazılgan tiliniñ 1926 senesi itibarinen umumiy olaraq Türk dünyasında ilmiy til olaraq qabul etilgen ve İsmail Bey Gaspıralınıñ başlatqanı edebiy til olganını da aytmaq kerekmiz.
Hanlarnıñ vaqıtlarınğa köre tamgalarnıñ listi
Saylanğan Bibliyografiya
Osman Nuri Aqçoqraqlı, Eserler Toplamı, Aqmescit, 2006.
Osman Nuri Aqçoqraqlı, Qırımda Tatar Tamgaları, Bağçasaray, 1926.
Osman Nuri Aqçoqraqlı, Tatarskiye Tamgi v Krımu, Simferopol, 1927.
