MÜSTECİB ÜLKÜSAL (1899-1996)
Müstecib Hacı Fazıl (Ülküsal), Romaniyada Köstenceniñ Azaplar köyünde 1899 senesinde doğgan. Atası Abdurrahman Efendi 1862-de Canköyğe baylı köyünden çıqıp Dobrucağa köç etgen. Köç etkende Sarıgölğe yerleşken. Bu köyde imamlıq ve medresede ocalıq yasaganda 1869-da Fazıl isminde bir balası doğa. Bu Fazıl, Müstecibniñ babayı eken. Fazıl, medresede oqup eki defa hacca ketip hacı olğan. Hacdan soñ Dobrucadaki köyünğe qaytqanda ocalıq yasap talebe oqutup qayın atasından qalğan topraqlarda çiftçilik yasagan. Müstecibniñ anası Şerife Hanım, Qırımnıñ Keriç şeerniñ Qazantip köyünden Vefa Çelebiniñ qızı eken. Vefa Çelebi qorantasınen beraber Aqyar Ceñki vaqtında (Sevastopol Ceñki, 1854-1855), Dobrucağa köç etken. Şerife Hanım da 1879-da Dobrucadaki Qızılmurat köyünde doğğan. Müstecibniñ anayı ve babası, Qırım tışında muhacerrette doğğan ilk nesildir. Müstecibniñ içinde milliy meñliqniñ tiklenüvinde qorantasında eşitkeni masallar ve hikâyelerniñ, Qırımğa dair hatıralarnıñ çoq müim bir yeri bardır.
Müstecib ilk mektepni köyündeki Azaplar Mekteb-i İslamiyesinde oquğan. Bu mektepte 12 yaşınğa qadar Romence dersleri de oqutula edi. Litsey oqumaq içün İstanbulğa ketkende sırasınen Numune-i İrfan Rüşdiyesi ve Bursa Litseyinğe kirgen. Balkan Ceñki (1912-1913) çıqqanda köyünğe qaytar. Ceñk bitkende 1913-te İstanbulğa kelip Gelenbeviy Sultanisinde oqumağa devam ete. Balkan Ceñkleri senelerinde milliy hisleri tiklenmeğe ve İstanbulda Mehmed Emin (Yurdakul), Ziya (Gökalp) kibin yazarları, şairleri, Kök Bayraq kibi romanları oquğanda milliy tüşünceleri inkişaf ete. Özüniñ aytqanı kibin “milliy vicdanı” uyana.
1914-te Birinci Cihan Ceñkkiniñ başlamasından sebepçe köyünden İstanbulğa qaytıp olamağan Müstecib, Dobrucadaki Müslüman Seminarında (Seminarul Musulman) oqudı. Bu mektepteki Türkçe derslerinin ocası maqtavlı Qırımtatar şairi ve edebiyatçısı Mehmed Niyazi edi. 1916-da Romaniyanıñ da ceñkke koşulmasınen 1917-de Romaniya Almanlar tarafından işgal etildi. Müstecibniñ köyü Azaplarda da bir Alman askeriy idaresi quruldı. Bu işgal sırasında Müstecib köyündeki mektepte ocalıq yaptı. Talebelerge tarih ve Türkçe dersleri oquttı.
Birinci Cihan Ceñkki devam etkende Rusiya İmperyasında 1917 senesiniñ Noyabr ayında Bolşevik İhtilali peyda oldı. Qırımtatarlarnıñ 9 Dekabr 1917-de Bağçasarayda ilk Qırımtatar Milliy Qurultayı toplaşuvları başladı. 26 Dekabr 1917-de ise Qurultayda ilk Qırımtatar anayasası (kontutitsiya) olğan Kanun-ı Esasiy qabul etildi. 16-ncı madde Qırım Ahaliy Cumhuriyeti esasını qabul ve ilan etti. Qırımtatarları vatanlarında azatlıqnı ilan ve milliy devletlerni qurmaq yolunğa kirdiler. Afsus ki Fevral 1918-de Bolşevikler tarafından Qırım işgal etildi. Qurultay darqatıldı. Noman Çelebicihan şehit etildi. Faqat Aprel 1918-de Qırımnıñ bu defa Almanlar tarafından işgal etilmesinen Qırımtatar milliy hükûmeti de yañıdan toplaşuvlarnı keçirmege imkân taptı.
Qırımtatarlarnıñ vatanda milliy bir Qurultay toplaması, muhaceretteki Qırımtatarları arasında da balaban bir heyecan peyda etti. Bu heyecanı en qaviy şekilde hissetkenler arasında Müstecib Ülküsal da bar edi. Qırımtatar milliy hükûmetiniñ temsilcilerden Bekir Sıdqiy Odabaşnıñ İstanbulğa ketkende Köstencede Mehmed Niyazi ile körüşüvünü Müstecib de eşitti. Hükûmet temsilcisi Mehmed Niyaziğe Qırımda muallimlerge ihtiyaç olğanını aytqan edi. Müstecib, mektepten ocası Mehmed Niyazinen körüştü. Qırımdaki siyasiy hadiseler ve milliy hükûmet aqqında malümat aldı. Vatannıñ muallimlerge ihtiyacı olğanıñı öğrengende Qırımğa ketmege qarar berdi. Qırımğa ketmek için Alman askeriy idaresinden müsaade alamasa da qaçaq şekilde bir vapurnen Aqyarğa Avgust 1918-de keldi.
Müstecib Hacı Fazıl (Ülküsal) 1918 senesinde Qırımda muallim ekende
Müstecib, Aqyarda Alman askeriy idaresi tarafından tutuqlandı ve türmege qapatıldı. Qırımtatar milliy hükûmetiniñ buradaki temsilcisi Sadıq Qaytazov tarafından qurtarıldı. Bağçasarayğa ketip maarif idaresinğe ketti. Qırımtatarı olğanıñı ve Romaniyadan kelgeniñi, İstanbulda oquğandan soñ Bekir Sıdqiy Odabaşnıñ aytuvlarnı eşitkende muallimlik yapmaq içün vatanğa qaytanıñı añlattı. Bundan soñ maarif müdürü tarafından Bağçasaraydaki Qaytaz Ağa mektebinğe tayin etildi. 20 kün muallimlik yasagandan soñ Yaltanıñ Fotisala köyünde talebelerni oqutmağa devam etti. 1920 senesiniñ İyun ayınğa qadar Qırımda kalğan Müstecib, hem Fotisala köyünde hem de onıñ civarındaki yerlerde sayğılı ve itibar kören biri olğan. Buradaki talebelerge ve halqqa ilim, vatan ve millet süygisi şuuru aqsetmeğe tırıştı.
Birinci Cihan Ceñkiniñ neticesinde Almanlarnıñ Qırımdan çıqması, Qırımnı yañıdan ceñk sahasın hâlinğe ketirdi. Bolşeviklerniñ Qırımda hâkim olmağa başlaması Müstecibniñ de Qırımda hayatınıñ tehlükeye kirmesi añlamınğa kelgendi. Bunıñ içün hiç istemese de Qırımdan Anadoluğa keldi. Ereğliden Ankarağa kelgende Türkiyedeki milliy küreşke şaatlıq etti. Ankarada artıq “Büyük Millet Meclisi” qurulğandı ve Mustafa Kemal Paşanıñ yolbaşçılığında Anadoluda milliy küreş devam ete edi. Bu şeraitlerde Ankaradan Eskişehirdeki tuvganlarınıñ yanınğa ketti. 1920 senesiniñ İyun ayında keçkeni Eskişehirde, Qarayavşan köyünde May 1921-ge qadar ocalıq yaptı. Bu köyniñ halqqı Bulgaristan ve Romaniyadan köç etken Qırımtatarlar edi.
Müstecib Ülküsal 1921-de İneboludan İstanbulğa keldi. Osmanlı İmperiyasınıñ payitahtı o senelerde İtilaf Devletleriniñ işgali altında edi. Müstecib ceñklerden dolayı yarım qalğan tahsilni tamamlamaq içün Menbaülirfan İdadiysinğe kirdi. 1922-de mezun olıp Azaplarğa qayttı. Bükreş Universitetiniñ huquq fakultetine qayd oldu. 1923-te Lozandaki barış körüşüvlerinden qaytğanda Bükreşte birqaç kün qalğan Türkiyeniñ hariciye vekili İsmet Paşanen Splendid Otelde körüştü. Universite hayatı boyunca muhtelif gazetalarda maqaleler yazdı. Müstecib 1926 senesinde huquq fakultetinden mezun oldı. Talebelik senelerinde eken, Azaplar köyünde ocalıq yasaganda arkadaşlarınen qurganı Tonguç ismindeki kultura ve sport cemiyetni daa faal hâlğe ketirdi. Bu cemiyet Qırımtatar köylerinde tatil ve bayramlarda müsamereler, teatrolar ve futbol müsabaqaları tertip etti. Bu faaliyetlernen Qırımtatar köyleri ve halqı arasında birlikni teşkil etmek, milliy duygu ve tüşünceleri tiklendirmek maqsadında edi.
Pazarcıqta avukatlıqqa başlagan Müstecib Ülküsal, 1929-da Pazarcıq İslâm Cemaati reisi olaraq saylangan. Kene bu sene içinde Qazantatarlarnıñ yolbaşçılarından Ayaz İshakiynen Mehmed Niyazi vasıtasınen tanış oldı. Öz aralarında bir dostluq da peyda oldı. Müstecib Ülküsal ve qardaşı Necib, Ayaz İshakiyniñ Berlinde neşretkeni Yaña Milli Yul [Yañı Milliy Yol] mecmuasının Romaniyadaki abone işlerinde ve sayılarnıñ darqatılmasında qol tuttı.
Ayaz İshakiyniñ Dobrucayı 1929 senesindeki ziyaretinden bir hatıra.
Soldan ekinci Mehmed Niyazi, üçüncü ise Ayaz İshakiy. Ayaqta turganlardan soldan birinci Necib Hacı Fazıl ve ekinci ise Müstecib Hacı Fazıl.
Müstecib Ülküsal, Pazarcıqta milliy hislerni ve şuurnı paylaşqan arqadaşlarınen Noyabr (Qasım) 1929-da bir mecmua neşretmege qarar berdi. Bu mecmua ile milletniñ milliy şuurnıñ uyanması ve köterilmesi içün çalışılacaqtı. Bu maqsadnen 1 Yanvar (Ocaq) 1930 tarihinde Emel Mecmuasınıñ ilk sayısı neşretildi. Romaniya, Qırım ve Türkiyenen beraber umum Türk dünyasından haberler çıqarılacaqtı. Mecmuanıñ isim babayı Mehmed Niyazi edi.
Emel Mecmuası
Mecmuanıñ idaresi Müstecib Ülküsalda edi ve ilk sayısı 8 sayfa olaraq 1200 dane aboneğe darqatıldı. Neşriyatnıñ ilk senelerinde maddiy qıyınlıqlar keçirse de Emel Mecmuası, Qırımtatarlarnıñ en uzun ömürlü mecmuası oldı. Bu kün de zemaneviy olaraq çıqmağa devam ete. İlk eki senesinde on beş künde bir çıqqan mecmua daa soñ her ay 40 sayfa olaraq çıqmaga devam etti. Mecmuanıñ esas maqsadı Romaniyadaki Qırımtatarlarnıñ maddiy ve maneviy cihetten köterilmesi içün yolbaşçı olmaq ve Qırımnı hatırlatmaq, bütün dünyadaki Türk halqlarınen qardaş olganıñı añlatmaqtı. Ancaq 1941-de Romaniyağa Alman askerleri kirgen vaqıtqa mecmuanıñ neşri bu ülkede toqtatıldı.
1930 senesinde Müstecib Ülküsal içün bir başqa müim hadise kerçekleşti. 1917-de keçirilgen Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ yolbaşçılarından ve qurultay hükûmetiniñ hariciye ve harbiye nazırı Cafer Seydahmet Kırımer, Köstenceğe kelgen. Müstecib Ülküsalnen tanış olmaga istegen edi. Bu tanışmadan soñ Müstecibniñ kelecekteki milliy faaliyetlerinde ve tüşüncelerinde Cafer Seydahmetniñ müim bir etkisi olacaqtı. Cafer Seydahmetniñ Emel Mecmuasındaki ilk yazısı da 1 Mart 1930 tarihli 5-nci sayıda çıqtı.
Cafer Seydahmet Kırımer ve Müstecib Ülküsal, 11 İyun 1938
1933 senesinde Emel çoq daa fazla kişi tarafından oquna edi. Müstecib Ülküsalnen arqadaşları da bu vaqıtta milliy faaliyetlernen öz aralarında bir teşkilatlanma teşebbüsüne başladı. “Dobruca Türk Hars Birligi” adınen bir teşkilat quruldu ve milliy faaliyetlerniñ belgili bir kün tertibinen yapılması tüşünüldü. Bu birlikniñ 45 maddelik qanunlarnı Müstecib Ülküsal hazırladı. 29 May 1934-te ilk qurultayı Köstencede toplandı. Bu qurultayda yolbaşçı olaraq Müstecib Ülküsal saylangan.
Romaniyadaki milliy faaliyetlerniñ inkişaf etmesi ve Müstecib Ülküsalnıñ da Qırımtatar köy ve qasabalarında daa fazla seyahatke çıqması Emelniñ merkeziniñ de taşınması meselesiñi dogırdı. Teşkilâtqa qoşulacaq her bir yaşnen tañış olmaga tırışan Müstecib Ülküsal, Bükreş-Köstence arasındaki yerde halqnıñ nüfusunıñ bol olması sebebinen Köstenceğe taşınmağa qarar berdi. 1935 senesinde Emelniñ bütün eşyaları Müstecib ve qardaşı Necib tarafından Köstenceğe ketirildi.
22 Sentyabr 1935 tarihinde Mecidiyede şair Mehmed Niyaziniñ qabirnde abide tiklemesi
22 Sentabr (Eylül) 1935-te Mecidiyedeki Musulman qabristanında Mehmed Niyaziniñ qabrinde şairniñ bir hatıra abidesi Emel Mecmuasınıñ yolbaşçılıgında açıldı. Burada halqa çıqışnı Cafer Seydahmet yasadı. Eki gün soñ Kırımerniñ Qırım oğrunda keçken siyasiy hayatınıñ 25-nci yıl jübileyi yasandı. Bu eki önemli hadisede de Müstecibniñ müim bir rolü bardı. Universitette oquğan talebeler için yardım cıya ve bularnıñ nasıl darqatılganıñı dokumentlerinen mecmuada neşrete edi. Resmiy ve diniy tatillerde Qırımtatar köyleringe ve qasabalarınğa kete, burada teşkilatlarnı teftiş ete, halqla körüşe, çıqışlar yasa ve milliy şuurnı her vaqıt canlı toqtatmağa tırışa edi. Seyahatlarni Emelniñ sayfalarında da ususiy olaraq neşretken. Böylece Qırımtatar köylerniñ içtimaiy vaziyetni bütünley Romaniyada ve Türkiyede hem İdil-Ural Tatarlarınen qurğanı münasebetler neticesinde çoq daa keniş bir cografiyada añlatabildi. 1937-de Bulgaristandaki Qırımtatarlarınen de münasebetlerni arttırmağa tırıştı. Ayaz İshakiyniñ yolbaşçılıgında keçirilgen İdil-Ural Tatarlarnıñ qurultayınıñ Varşovadaki 20-nci seneligi içün bir hayırlama telgrafı ciberdi. 29 Oktabr 1938-de Köstencede Türkiye Cumhuriyetiniñ Cumhuriyet Bayramıñı hayırladı. 10 Noyabrda Emel Mecmuası ve Dobruca Türk Hars Birligi adınğa Mustafa Kemal Atatürkniñ vefatı içün Köstencedeki konsulatqa taziye ziyaretinğe ketti.
Ekinci Dünya Ceñkiniñ 1939-da başlamasından soñ Romaniyadaki Qırımtatar milliy hareketiniñ Müstecib Ülküsalnıñ qaderi de deñişecek edi. Ceñkniñ çıqqanı sene içinde Emel Mecmuası Latin urufatında neşretilmege başlandı. Ayaz İshakiy ve Mehmed Emin Resulzâdeniñ Dobrucayı ziyaret etkende birlikte vaqıt keçirmeleri neticesinde Müstecib Ülküsalnıñ Türk halqlarnıñ azatlıqlarnı qazanacaqlarınğa dair ümitlerni köterdi. Lâkin Nazi Almanyasınıñ Sovyetler Birliginiñ Polonya topraqlarnı Nazi Almanyasınen paylaşması, Romaniyanıñ siyasiy vaziyetni qıyınlaştırdı. Romaniyanıñ da ceñk sahasına kirmesi ihtimali peyda oldu. Bu sebepnen Müstecib Ülküsal 1940 senesinin İyun (Temmuz) ayında apaynı ve qızını alıp Türkiyege keldi. Çankırığa yerleşken qayınatası ve qayınbiraderlerniñ yanına apaynı ve qızını yerleştirdikten soñ Köstenceğe qayttı. Bir süre daa Emelni neşretti. Faqat Romaniyağa Alman askerlerniñ kirmesi, mecmuanıñ abonelerden aqça cıyamamasınğa ve doğal olaraq mecmuanın da hayatını devam ettirecek iktisadiy qaynaqlarnı coytmasına sebep oldı. Sentyabr (Eylül) 1940 senesinde neşretilgen 154-nci sayı Emelniñ Köstencede çıqqan soñ sayısı oldı. 10 seneden beri çıqqan ve her dürlü maddiy imkânsılızqlarğa qarşı turgan mecmua artıq neşrini toqtatmaq zorundadır. Müstecib Ülküsal da Noyabr (Qasım) ayında Türkiye keter. 1941 senesiniñ Aprel (Nisan) ayında ise Türkiye vatandaşlıgına qabul etilgen.
Müstecib Ülküsal huquq diplomıñı tasdiq ettirdikten soñ özü kibin Dobrucalı ve Qırımtatarı olgan Adliye nazırı müsteşearı Selim Nafiz Bey vasıtasınen Aprel (Nisan) ayında Ankara Adliyesinğe tayin olgan. Faqat Almanlarnıñ Sovyetler Birligine hücum etmesi ceñkniñ qaderni deñiştirgeni kibin onıñ da planlarnı deñiştirecekti. Cafer Seydahmetniñ tavsiyesi ve Türkiye haciriye nazirliginen körüşmesi neticesinde Müstecib Ülküsal ve Edige Kırımalnıñ Berlinğe ketip Alman maqamlarnen Qırımnıñ vaziyeti aqqında körüşmesinğe qarar berildi. Eger bir ususta añlaşılsa o vaqıt Qırımğa ketecekler ve Sovyetler Birliginğe qarşı Qırımda teşkilatlanmanıñ saglanıp milliy azatlıq içün küreşilecekti. Sovyetler Birliginiñ ceñkte ğaybetmesi ve Qırımdan çıqmasınen Qırımtatarları milliy azatlıqnı qazacanaq ve diger Türk ve Tatar halqları milliy istiqlallerni köterecekti. Müstecib Ülküsal ve Edige Kırımal bu maqsadlarnen 2 Dekabr (Aralıq) 1941-de Berlinğe bardı.
Müstecib Ülküsal, Edige Kırımalnen beraber Berlinde Alman maqamlarınen Qırımnıñ siyasiy vaziyeti ve Almanyadaki Sovyet vatandaşı olgan esirler aqqında muhtelif toplaşuvlar keçirdi. Bu sırada İdil-Ural Tatarlarnıñ ve Türkistannıñ yolbaşçılarınen de münasebetleri devam etti. Körüşüvler müspet olaraq keçse de Alman maqamlarnıñ Qırımtatarları ve diger Türk halqları aqqında menfi tüşüncelerinden dolayı Berlinde hiçbir kankret neticege barılamadı. Müstecib, 1942 senesiniñ Avgust (Agustos) ayında İstanbulğa qaytqda Alman hükûmetiniñ maqsadınıñ da Sovyetler Birliginden farqlı olmaganıñı añlağan edi. Qırımtatarlarnıñ azatlıqnı qabul etmeyecekleri ve Qırım da öz qollarnıñ astında toqtayacaqtı. Ankarağa qaytqanda Mahmut Şevket Esendalnen körüşken Müstecib Ülküsal, Almanlarnıñ siyasetinin Türk halqlarnıñ kolonizatsiya hâlinge ketirmek olganıñı ve istiqlal haqqı bermeyecekni ayttı. 1943-niñ başlarında Ankaradan İstanbulğa kelgen Müstecib Ülküsal, 1976-da pensiyağa çıqqan vaqıtqa qadar avuqatlıqqa devam etti.
1944-te Qızıl Armiyanıñ Qırımğa kirip Sovyetler Birliginiñ yarımadada hâkim olması, Qırımtatarları içün felâketnen neticelendi. 18 May 1944-te Qırımtatarları bütünley vatanlarından sürgün etildi. Urallarğa ve Orta Asyağa sürülgen Qırımtatar halqınıñ nüfusunun yarısı bu sürgünde coyuldı. İnsanlar hayvan vagonlarında sürgün etilmeleri, aç ve susuz qalmaları, sürgün yerlerinde insaniy hayat şeraitlerniñ imkânsızlığından ve salgın hastalıqlardan sebepçe vefat etti. Ceñkniñ neticesinde Sovyetler Birliginiñ muzaffer olğan tarafta yer alması komunist idareniñ Romaniya ve Bulgaristanda qurulmasını sagladı. Bu yerlerde de Qırımtatarları ve Türkler komunist idareniñ her dürlü şiddetli repressiyasınğa maruz qaldı. Hatta Müstecib Ülküsalnıñ qardaşı Necib Hacı Fazıl, Oktyabr (Ekim) 1948-de Romaniyada tutuqlanıp işkence astında şehit etildi. Müstecib Ülküsal bu tarihte Cafer Seydahmetnen beraber Garbiy Yevropağa sıyıqqan Qırımtatarlarnıñ Türkiyeğe kelmelerinğe ve ikametlerni almalarınğa qol tuta edi. Aqsi hâlde Sovyetler Birliginğe teslim edilecek olğanlar hiçbir sorgulama olmadan komünist idare tarafından idam etilecekti.
1955-te Cafer Seydahmet bir toplaşuvda özünge vekâleten Müstecib Ülküsalnıñ reislik yasamasını istedi. Ona, Qırımtatar milliy faaliyetlerniñ idariy sorumluluknı almasını da tavsiye etti. Bu tarihten soñ Müstecib diasporadaki Qırımtatar milliy hareketniñ faal yolbaşçılıgını üstlendi. Emel Mecmuasıñı yañıdan neşretmek de 1957-de tüşünüldü. Cafer Seydahmetniñ Ankarada Cafer Ortalan etrafındaki bir gruppanıñ Kırım adlı bir mecmua neşretmesini Müstecib Ülküsalğa haber bermesinden soñ bu gruppanen körüşüldü. İş birligi içerisinde Kırım mecmuasının Qırımtatar milliy davasınıñ neşriyatı olğan Emel Mecmuasınıñ devamı kibin ve Cafer Seydahmetniñ tetkikinde çıqması teklif etildi. Bu teklif qabul etilmedi. 3 Aprel 1960 tarihinde Cafer Seydahmetniñ vefat etmesinden soñ Müstecib Ülküsal bütünley Qırımtatar milliy davasınıñ yolbaşçısı oldı. Noyabr (Qasım) ayında Emel Mecmuası yañıdan neşretilmege başlandı. Müstecib Ülküsal mecmuanıñ baş yazarlıgıñı közlerindeki marazlıqnıñ başlaganı 1986 senesinğe qadar devam ettirdi.
Müstecib Ülküsalnıñ 96-ncı tuvgan künü hayırlaması münasebetinen
Emel Qırım Vaqfında keçirilgen törende Mustafa Cemilev ve Müstecib Ülküsal
Her dürlü problemalarnıñ yaşanganı 1970-li senelerde Emelniñ neşretilebilmesi Müstecib Ülküsalnıñ idaresi sayesinde oldı. Bu senelerde qartlıqnıñ ketirgeni savluq problemalarınen de küreşti. Netice 1983-te mecmuanın idaresini daa yaş bir gruppağa taşladı. 1986 senesinde “Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı” qurulğanda idariy gruppa arasında edi. Vaqfın qurucularından olaraq bütün kitaphanesiñi vaqfa bağışladı. 1922-den itibaren Qırımtatar Milliy Meclisi Başqanı Mustafa Cemilev, Türkiyeñi her ziyaretinde Müstecib Ülküsalnı da ziyaret etti. Bütün ömrünü Qırım davasınğa bagışlagan Müstecib Ülüksal 10 Yanvar (Ocaq) 1996 tarihinde Kadıköydeki evinde vefat etti. Qabrinğe vatanı Qırımdan topraq ketirildi.
Müstecib Ülküsalnıñ Emel Mecmuasıñı neşretmek dışındaki yazganı muhtelif maqale, yazı ve kitaplar hem Qırımtatar hem de Türk kulturası, edebiyatı ve tarihi içün mühimdir. Dobruca ve Türkler isimli kitabı Romaniyadaki Qırımtatar ve Türk kulturasınıñ tarihi içün müim eserlerdendir. Bu kitapta bazı hatıralarnı da añlatqan. Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler kitabı ise bu cografyanıñ kulturasınğa dair en müim ilmiy qaynaqlardan birevidir. Atalar sözleri aqqında tafsilatlı bir cıyıntıqtır. 1980-de Qırımtatarları aqqında umumiy malümatlar aytqan kitabı Kırım Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını) neşretti. Bulardan başqa Kırım Yolunda Bir Ömür ve İkinci Dünya Savaşında 1941-1942 Berlin Hatıraları ve Kırım’ın Kurtuluş Davası isimlerinen hatıralarını neşretken.
Saylangan Bibliyografiya
* Bu yazıda yer alğan fotografiyalar “Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği” tarafından Kırım Yolunda Bir Ömür isminen neşretilgen Müstecib Ülküsalnıñ hatıralar kitabından alıngan.
Hatif, Osman Kemal, Gökbayrak Altında Millî Faaliyet, Yay. Haz. Hakan Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 1999.
Karpat, Kemal, “Dobruca”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 9. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 482-486.
Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu, Çev. Bahar Tırnakçı, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
Kırımlı, Hakan, “İsmail Bey Gaspıralı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 13. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 392-395.
Kırımlı, Hakan, “Kırım: Rus İdaresi Dönemi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25. Cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2022, s. 457-465.
Kırımlı, Hakan, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
Ömer, Metin, İki Dünya Savaşı Arasında Romanya’daki Türk-Tatar Toplumu ve Türkiye’ye Göçler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2023.
Ülküsal, Müstecib, Dobruca ve Türkler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1966.
Ülküsal, Müstecib, Kırım Yolunda Bir Ömür, Yay. Haz. Hakan Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 1999.
