Edib Efendi ve "Sefernâme"
Hazırlağan: Ufuk Aykol 
17-nci asırda yaşağan Qırımlı şair Edib Efendiniñ eñ müim eseri olaraq qabul etilgen "Sefernâme" körsetile. Çünkü bu "Sefernâme", Qırımtatar edebiyatı içün olğanı qadar, tarihi içün de birinciden müim bir eserdir. Bu eserde Qırımtatarlarnıñ 17-nci asırda Lehistanğa çıqqanı seferi añlatıla. Polşa kralı IV. Vladislavğa qarşı Ukrayna Hetmanı Bogdan Hmelnitksiyge qol tutmaq içün Qırımtatar ordusınıñ Orqapı seraskeri olğan Arğınlardan Toğay Beyniñ seraskerleriginde seferge çıqqan. Bu seferde Qırımtatarlarnıñ cenkke nasıl ketkeni ve türlü cenk işleri añlatıla. Bu manzum destan 17-nci asırnen alâqalı tarihiy, siyasiy ve ictimaiy mevzularda pek qıymetli malümatlar bere.
Toğay Beyniñ bu seferi Qırım, Lehistan ve Ukrayna tarihi içün müim vaqialardan biri edi. Osmanlı İmperiyası ve Qırım Hanlığı, Lehistanğa qarşı isyan etken Ukrayna Hetmanı Hmelnitskiyge qol tutaraq Şarkiy Avropada büyük bir devlet olğan Lehistanğa qarşı bir müttefik peyda olğanını istegen edi. Bundan ğayrı "Sefernâme" bir Qırımtatar askeriniñ cenk içün neler yapqanını ve bu tarihiy vaqianıñ nasıl olğanını manzum şekilde añlata. Bu sebepten Edib Efendiniñ eseri Qırımtatar edebiyatı içün olğanı qadar Qırımtatar tarihi içün de ğayet müimdir dep aytmağa mümkün.
Sefernâme
Yigit qolunda qamçı bar, "Men!" degenge ceza bar.
Ey, oğlanlar, toplaşıñ, tezden bizge sefer bar.
Alaşalar nallansın, oq yayları maylansın,
Eger ağaç baqılıp, qavurmalar qaynalsın.
Al qılıçnı asqıdan, çek qayraqnı yüzüne,
Qılıçıñ eger aq bolsa, qara tüşmez közüñe.
Eki tırşav, bir arqan asıñız eger qaşına,
Qızıl meşin nazarlıq taqıñız atnıñ başına.
Seferlik atnı semirtme, dönen bolsa arımaz,
Semiz atıñ yol almaz, barğandan soñ yaramaz.
Çekmeniñni tartıp kiy, qalpağıñnı basıp kiy,
Yolda yoqtır anayıñ, keregiñni baqıp cıy.
Keldi emir saraydan, çıqtıq yolğa Mamaydan,
Duamnı aldım anaydan, oqlarımnı babaydan.
Tal terektir mamaylar, yav yürektir mamaylar,
Erdel aşıp sefer bar, elâl etiñ anaylar.
Egerlendi çal torı, başı yıldız qaşqadır,
Han qolunda yigit köp, Mamay begi başqadır.
Yetmiş çora yanında, at oynatıp çıqtılar,
Yetmiş ana yetmiş tas suv septirip çıqtılar.
Dua etip anayım, çıdamadı bayıldı,
Yetmiş atnıñ tozanı tuman bolıp cayıldı.
Toplaş boldı bizlerge Ğazı Kermen çölünde,
Qızıl yavluq, qara qamçı cümlemizniñ elinde.
Tattan keldi odaman, Kefe tübü qaraman,
Barın, Arğın, Qart Qıpçaq cümlesinden qocaman.
Davul-zurna, toy-bayram, yedi künde toplaştıq,
Yetmiş qurban çaldırıp, cav yolların oylaştıq.
Yedi biñ oğlan bir bolıp, atnı suvdan teptirdik,
Yedi saat bir tınış Aq Cılğada keçirdik...
Erdel şeeri aq şeer, qocamandır camisi,
Bu şeerde qatıştı bizge Bogdan töresi.
Bogdan bayar zor bayar, ediyesi qırqlama:
Qırq ayğırman, qırq buğa, cümlesi ep saylama.
Han çadırı qarşına quruldı bayar çadırı,
Sıylavına qoydılar sıylamacı batırnı.
Adil Geray Bogdanman keñeştiler tañğacek,
Qopay lehli panınıñ qopaylığın alğancek.
Qara quşlar ileri, eki qolda Aq quşlar,
At nallanır, qayraq oynar, ağartılır qılıçlar.
Haber aldıq, yolumız bataq orman, aq tiken,
Bu seferge sav ketip, kimler sav qaytar eken?
Bizler qıpçaq oğlumız, çamurğa batar çıqarmız
Küneş çıqsa qurutır, suv tapılsa çayqarmız.
Baş yazısın köz körer, yigit er şeyge köner,
Can qurtulsa selâmet, ağuv accı em öter.
*Adil Geray Han vaqtında Qırımtatar ordusınıñ cenkke hazırlanuvını añlatqan bu destan muellifniñ şair olaraq ustalığını ve Qırımtatar tilinin qadimiy inceliklerini köstergeni cietinden de güzel bir numünedir. Dört yüz yıl evel yazılğan bu manzum destanda qullanılğan til ile bugün Anadoluda ve Dobrucadaki Qırımtatar köylerinde qullanılğan tilniñ aynı olğanı diqqat çekmektedir.
LUĞAT
Alaşa: İğdiş edilmiş at, aygır
May: Yağ
Maylansın: Yağlansın
Qayraq: Biley taşı
Tırşav : Atın iki ön ve bir arka ayağını bir araya getirip bağlayan bağ
Arqan : Kalın ip, urgan.
Eger qaşı: Eyerin ön ve arka taraflarındaki çıkıntılı bölüm
Dönen : Dört yaşında at
Semirmek: Tavlanmak (hayvan için), beslenmek
Semirtmek: Tavlandırma işi (hayvan için), beslemek
Arımaq: Çabuk yorulmak
Arımaz: Çabuk yorulmaz
Semiz: Tavlanmış (hayvan için), beslenmiş
Çekmen: Asker kaputu
Mamay: Adını Mamay Mırza’dan alan Kırım’ın muhtelif yerlerinde kurulmuş köy ve yerleşim yeri isimleri
Tartmaq: 1) Çekmek, 2) Öğütmek, 3)Vurmak
Tartıp: Çekip, çekerek, üstüne oturtup
Cıymaq: Toplamak, yığmak
Cıy: Topla
Tal : Dal
Terek: Ağaç
Tal terek: (metinde) Bir ağacın dalları gibi çok
Erdel : Günümüzde Podolsk Şehri
Yav: 1) Uyanık, 2) Düşman
Yav yürek: (metinde) cesur yürekli
Çal torı: Qır renkli fakat kuyruğu kara at
Qaşqa : Yıldız
Çora: Köle
Çıdamaq: Dayanmak
Çıdamadı: Dayanamadı
Tozan: Toz
Tuman: Duman, is
Tattan: Kırım’ın Yalı Boyu ve Yayla Dağı bölgesi
Odaman: Çobanların başı; (metinde) lider, Tat Beyi
Qaraman: Qaraman: Anadolu’dan gelip Kefe Bölgesi’ne yerleşen halk, Karamanlılar
Barın, Arğın, Qart Qıpçaq: Kıpçak - Tatar kabilelerinin isimleri
Cav: Düşman
Tınış: Bir an, lahza
Cılğa: Dere yatağı, vadi
Bogdan: Bugünkü Ukrayna’nın batı bölgesi
Bayar: Bey
Bogdan Bayar: Bogdan Beyi
Saylama: Seçme
Sıylavına: Ziyafetine, ikramına
Sıylamacı: Ziyafet veren, ikram eden
Batır: Bahadır, yiğit
Gazi Kermen: Günümüzde Kahovka şehri yakınlarında olan Kırım Hanlığı Kalesi
Yavluq: Mendil
Keñeşmek: Danışmak
Qopay: Övünmeyi seven, bazı kaynaklarda 1) Av köpeği, 2) Sevindirik kişi anlamları da var
Pañ: 1) Yanlış, 2) Sahte, 3) Kadın fesleri üzerindeki sahte süs paraları
Qopay lehli panınıñ: (metinde) Övünmeyi seven Lehli ukalâlığını
Qaytmaq: Dönmek
Qaytar: Döner
Çayqamaq: Yıkamak, çalkalamak
Çayqarmız: Çalkalarız
Könmek: Alışmak
Köner: Alışır
Ağuv: Zehir
Ötmek: 1) Ekmek, 2) Geçmek, 3) Kuş cıvıltısı
