QIRIMTATAR AT KÜLTÜRÜ - 3
4) At tüslerini ayırğan sözler
Ciyren – Qızıl-sarı tüslü at. Çıñda böyle denile:
Cavruñ capqan ciyren saç-külte, külte,
Dost bolğanıñ bileyim yavluğıñ silte.
Semen – Ciyren atnıñ yalın ve quyruqları qara soyu. Qarasuvbazar rayonında Semen, degen köy de bar.
Qır – Çalarğan saç tüsünde at. Qır donlu atlarnıñ boz qır ve qır kök soylarını da ayırdı eteler.
Çal – Qır tüslü atnıñ yalın ve quyruqları çalarğan soyu.
Boz – Topraq tüsünde. Bu tüste atlarnıñ aq boz, kök boz, demir boz soylarını da ayırdı eteler.
Qoñur – Qaverenki at. Qoñur at keçmişte qıpçaq qabilelerinden biriniñ adı ve eki-üç yerde köyler adı olğan.
Qumral – Açıq, qaverenki tüslü at.
Ker – Qoyu qaverenki at. Rusça “карий” sözü “ker” sözünden kelip çıqqan. Ker atnıñ qara ker soyu da ola.
Çeper – Aq atnıñ kirpikleri bile beyaz soyu. Bu söz “albinos” denilgen, saç ve kirpikleri beyaz adam içün de aytıla.
Çubar – Çeşit tüste ufaq lekeleri olğan at.
Alaca – Çubar atnıñ iri lekeleri olğan soyu. Alaca, dep bir soy yolaqlı qumaçqa da aytılğan. Alacanıñ Şamdan ketirilgen soyuna “Şam Alaca” degenler.
Çil – Sarı lekeleri olğan aq at. Bu tüs tavuq içün de qullanıla.
Toru – Qızılğa yaqın tüslü, yalın ve quyruğı qara at.
Bulan – Açıq sarı tüste, yalın ve quyruğı qara at.
Qula – Ayaqları sarı at. Bu tüsniñ ala-qula ve qara-qula soyları da ayırdı etile.
Sekil – Ayaqları beyaz at.
Yağız – Qoyu qara tüslü at.
Qaşqa – Mañlayında aq lekesi olğan at ve şu lekeniñ özü. Canmuhammedniñ “Sefername”sinde böyle satırlar bar:
"Egerlendi al toru, mañlayı yıldız qaşqadır,
Han qolunda yigit köp-Mamay beyi başqadır."
5) Eger taqımı qısımları
Eger, iyyer – Atnı minip yürmek içün onıñ sırtına qoyulğan mahsus oturğıç. Eger aqqında “Attan yüksek, itten alçaq” degen tapmaca, “Attan tüşse de egerden tüşmez” degen atalar sözü bar. Egerniñ töpege çıqıq ög ve arqa qısımlarına qaltaq ya da egerniñ qaşı, deyler.
Qabdal – Eger tübüne töşelgen yımşaq kiyiz.
“Atqa qabdal batqanın
Eger bilmez, at bilir.
Baba yigit olğanıñ
Özüñki bilmez, cat bilir”
degen atalar sözü çoq meşurdır.
Nal taqav – Atnıñ tuyağı tübüne, tuyaq urulıp, yara olmaması içün mıqnen pekitilgen yarıtögerek şeklinde demir. Nal qaqqan demirci ustağa nalband, deyler.
Üzengi – Egerniñ eki yanına qayışnen asılğan ve atlığa ayaqlarını tirep oturmağa hızmet etken toğalar.
Tebingi – At bıqınınıñ tikiç urulğan yerine yara olmaması içün pekitilgen gön tögereçikler.
Tikiç – Atlınıñ ayaqqab ökçelerine pekitilgen demir tekercikler. O, atnı türtip, onıñ yürüşini tezletmege hızmet ete.
Yügen – Atnıñ başına kiysetilgen qayış taqımı.
Suvluq – Ağızlıq yügenniñ aşağı qısmı – atnıñ ağzına qaptırılğan köndelen demir çubuqlar.
Tizgin – Yügenniñ yuqarı qısmı – qolğa tutulğan eki ucu. Atnı burmağa ve toqtatmağa hızmet ete.
Nokta – Yügenniñ uzun tizginli, suvluqsız soyu, atnı yeteklep yürmege hızmet ete.
Telbev – Arabağa yekilgen atlarnı aydamaq içün hızmet etken uzun qayışlar.
Közüldirik – Ürkek atnıñ köz qıyırlarını qapatmaq içün yügenge tikilgen qayış tögereçikler.
Kömüldirik – At taqımınıñ kökrek qayışı.
Qusqan – At taqımınıñ quyruq tübünden keçirilgen qayışı.
Terki – Çeşit soy yüklerni bağlamaq içün eger artındaki qayışlar.
Kişen – Otlağan atnıñ ög ayaqlarını qoşıp bağlağan bav.
Tırşav, tuşav – Atnıñ eki ög ve bir art ayağını qoşıp bağlağan bav. “Atnı tırşavlamaq”
Qaşağa – Atnı temizlemege hızmet etken tırnaqlı demir ya da qıllı fırça.
Çöprek – At üstüne yapılğan büyük örtü.
Aftağa: 6) Mevzuğa ait çeşit sözler yayınlanacaq.
LUĞAT
Tüs: Renk
Tüslerini: Renklerini
Cavrun: Hayvanın kürek kemiği
Capqan: Kapatan, örten
Yavluq: Mendil
Silte: Salla
Çalarğan: Kırlaşmış
Don: (at için) Renk
Yolaqlı: Şeritli
Mañlay: Alın
Oturğıç: 1)Sele, 2)Bank, 3)Oturak
Tapmaca: Bulmaca
Kiyiz: Keçe kumaş, keçe
Tuyaq: 1)Tek tırnaklı hayvan tırnağı, 2)Masa, sehpa ayağı
Mıq: Çivi
Tögerek: Yuvarlak, daire
Yarıtögerek: Yarım daire
Bıqın: Böğür, omurga, bel
Bıqınınıñ: Böğrünün
Tikiç: Mahmuz
Yügen: Dizgin
Yügenniñ: Dizginin
Köndelen: Çaprazlama, verev
Toqtatmağa: Durdurmaya
Yeteklep: (ceteklep) Yanında yürütmek
Yekilgen: (at için) Koşulan
Aydamaq: 1) (vasıta ve tarla için) Sürmek, (hayvan için) sürüye katmak üzere götürmek, 2) Kahramanlar için de kullanılan bir hitap şekli
Telbev: Dizgin (arabaya koşulan at için)
Közüldirik: At gözlüğü
Kömüldirik: Koşum takımında göğüse bağlanan kayış
Kökrek: Göğüs
Kişen: (bir tür) Pranga
Çöprek: (hayvan için) battaniye
Yapmaq: (capmaq) kapatmak, örtmek
Yapılğan: (cabılğan) örtülen
* At resimli tabaq Mamut Churlu
