Qırımtatar At Kültürü - 1
Qıymetli dostlarımız, sizlerni burada Kemal Üsein Qonuratlınıñ azırlağanı ve 6 bölümden teşkil olunğan “Qırımtatar At Kültürü” maqalesinen tanış etmege isteymiz. Bizge bu qıymetli eserni yibergen belli gazetacı Zera Bekirge çoq teşekkür etemiz. Başta Leyla Emir tarafından azırlanğan satırlarnen Kemal Qonuratlınen tanıştırayıq. Soñra sizler içün bu muim çalışmanıñ 1'nci qısmını yayınlaycaqmız.
Edebiyatşınas ve Tilşınas Alim - Kemal Üsein (Qonuratlı)
Alim ve oca Kemal Üsein (Qonuratlı) 1937 senesi oktâbr 5-te dülber Qırımnıñ şarq tarafında, Qonurat köyünde doğdu. O, altı – yedi yaşında ekende bütün halqınen beraber sürgünlik faciasına oğratıldı. Allahnıñ ikmeti ile sağ qaldı. Orta mektepni bitirdi. Özbekistanda Samarqand universitetiniñ roman-german bölüginde tasil aldı. Mektepte ingiliz tili ocası, Samarqand Universitetiniñ ingiliz tili ve edebiyatı kafedrasında muallim, Samarqand vilâyeti ocalarnıñ ihtisasını yükseltüv İnstitutı idaresinde usulcı (metodist), "Lenin bayrağı" gazetasında muhbir vazifelerinde çalıştı.
1972 – 1988 seneleri arasında sovyet akimiyeti idareleri, Kemal Üsein kibi yüksek bilgili mütehassısnı zenaatı boyunca işke almadılar. Sebebi, Qırım Milliy Areketiniñ eñ ög saflarında ketken imanlı şahıslardan biri olğan edi. Kemal Üsein işte o zaman, çeşit qurucılıqlarda işçi olıp çalışmağa mecbur oldı. Tek 1988 senesi usulcı vazifesine qabul olundı.
Kemal Üsein (Qonuratlı) baba-dede yurtuna – kendi beşigi Qırımğa 1991 senesi qaytıp kelgen soñ mında bir qaç yıl devamında "Meraba" gazetasında, "Günsel" mecmuasında faaliyet kösterdi. 1995 senesinden ta ömrüniñ soñuna qadar Qırım Müendislik-pedagogika Universitetinde muallim olıp çalıştı. Qırım milliy edebiyatı tarihından ve qırım tili gramerinden lektsiyalar* oqudı.
Kemal Üsein (Qonuratlı) büyük bir edebiyatşınas alim sıfatında edebiyat tarihında silinmez ilmiy iz qaldırdı. Bugünde-bugün, alimniñ ilmiy mirası, onıñ ilmiy işleri mütehassıslarda büyük meraq doğurmaqta. "Qırımtatar edebiyatınıñ menbaları: Yusuf aqqında eki poema", "İskitler – türklerniñ baba-dedeleri", "Qırımtatar yazı tiliniñ tarihından" ve diger ilmiy işleri yalıñız mütehassıslarnı degil de, adiy oquyıcılarnı bile özüne celp ete, olarda meraq doğura. Alimniñ "Qırımtatar edebiyatı tarihı" kibi ğayet qıymetli eseri ise, yalıñız qırımtatar milliy edebiyatını ögrenüvde degil, bütün türkiy halqlarnıñ edebiyatını ögrenüvde de muim emiyetke maliktir. Halq ağız yaratıcılığından tutıp, bugüngece yaşap kelgen bütün edebiyatqa qıymet kesile, devirlerge bölüne ve şu devirlerdeki medeniyetniñ-edebiyatnıñ vekilleri hususta söz yürsetile, olarnıñ eserlerinden nümüneler ketirile ve mezkür eserlerge til ve bediy noqta-i nazardan yanaşılıp, talil etile…
Kemal Üsein (Qonuratlınıñ) usanmadan alıp barğan ilmiy araştıruvları sayesinde, XII-nci yüzyılda yaşap icat etken Muhammed (Mahmud) Qırımlınıñ "Yusuf ve Zuleyha" destanını tapıp, onı arap elifbesinden latin ve kiril elifbelerine transliteratsiya* yaptı. Mezkür edebiyat abidesini dünya üzerine çıqardı ve bunıñle keniş oquyıcılar kütlesini haberdar etti. Aynı böyle tarzda çalışıp, XIII-nci asırda yaşap icat etken daa bir Qırımlı şair Halil Oğlu Aliniñ "Qıssa-i Yusuf" destanı üzerinden ilmiy araştıruvlar alıp bardı. Alim ilmiy menbalarğa bazanaraq, Halil Oğlu Aliniñ "Qıssa-i Yusuf" destanı Muhammed Qırımlı tarafından yaratılğan "Yusuf ve Zuleyha" destanınıñ Türkiye Türkçesine çevirilgen aynı eser olğanını bir sıra ilmiy deliller ile esaslandırdı…
Edebiyatşınas alim – qırım intellektualı Kemal Üsein (Qonuratlı) 2004 senesi Mart 17-de vefat etti. Allahnıñ rahmetinde olsun.
*lektsiya: Teorik bilgiler içeren dersler.
*transliteratsiya: Bir yazıyı bütün ses inceliklerini belirterek başka bir alfabeye çevirme yolu, yazı çevirimi.
1) Atlarnı yaşı ve cınsına köre ayırdı etken sözler
Ayğır - Erkek at. Avropa tillerinde gippopotam denilgen ayvanğa bizde ve türklerde suv ayğırı, deyler. Belki birevlerge bu söz hucur, kelişiksiz kibi keledir. Lâkin tillerde hucur sözler olmay. Er şey sözni qullanıp, oña alışuvğa bağlı. Rumca gippo-at, potam-özen, gippopotam-özen atı demektir.
Baytal - Irğaçı at. Bizim eski edebiyatımızda ırğaçı manasında dişi sözü keniş qullanılğan.
Tay - Atnıñ balası. “At izinden tay basar”, “Babasınıñ izinden oğlu keter” demektir.
Qunan tay - Eki/üç yaşlarında tay.
Dönen tay - Üç/dört yaşlarında tay.
Qulun, quluntay, qulunçaq - Yañı doğğan, daa yaşına yetmegen tay. Çorabatırnıñ Qulunçaq batır degen dostu olğan. Orta asırlarda qıpçaq çölünde Quluntay soyadını taşığan mırzalar beylik sürgenler. Olar Rusiyege hızmet etüvge keçken soñ, familiyaları Kolontay şeklini alğan.
Biye - Taylı baytal. “Talçığımda taylı biye aşar edim”, “İyesine köre biyesi” ibareleri çoq qullanıla.
Qısraq - Qullanılmağan yaş baytal. Tohtarğazıda böyle satırlar bar: “Qısraye qoşulsa bir arab atı, Ondan doğan çapar ebette qattı”.
Alaşa - Biçilgen at. Çoq tilciler rusça “лошадь” sözü türkiy alaşa at sözler birikmesinden kelip çıqqan, dep sayalar.
Arğımaq - Cınıslı çapqır at.
Düldül - Efsaneviy tılsımlı ve qanatlı at. Azret Aliniñ atı.
Cüyrük - Qoşu çapmaq içün ögretilgen at.
Tülpar - Cenk içün ögretilgen at.
Tarpan - Kiyik Asiya atı.
Yılqı - Çölde otlap yürgen atlar. Sığır, buğa, ögüz, tana kibi boynuzlı, iri ayvanlarnıñ toplama adı tuvar olğanı kibi, at, baytal, alaşa denilgen soy ayvannıñ toplama adı yılqıdır.
Tabun - Yılqı sürüsi, yılqı üyüri.
Aftağa : 2) At yürüyişlerini ayırdı etken sözler ve 3) Atlarnı çeşit hususiyetlerine köre ayırdı etken sözler yayınlanacaq.
LUĞAT
Hucur: Acayip, tuhaf, garip
Kelişiksiz: Uygunsuz, yakışıksız
Özen: Irmak, dere
Irğaçı: Kısrak
Familiyaları: Soyadları, aile adları
Talçıq: Kaygı; Hafif yorgunluk
Qoşulşa: Eklense, ilâve edilse
Qoşulmaq: Katılmak (yanına), eklenmek
Çapar: Koşar
Çapmaq: Koşmak
Qattı: Sert
Biçilgen: İğdiş edilen (kısırlaştırılan, enenmiş)
Biçilmiş: İğdiş edilmiş (kısırlaştırılmış)
Cınıs: Cins, kalite
Çapqır: Koşucu, iyi koşan
Cınıslı çapqır: Cins yarış atı
Cenk: Savaş
Kiyik: Yabani, vahşi
Yürgen: Yürüyen, gezen
Tuvar: Büyükbaş hayvan sürüsü
Yılqı: Doğaya başıboş olarak bırakılmış tektırnaklı hayvan sürüsü.
Üyür: Grup, sürü, yığın
*At resimli tabaq Mamut Churlu
