SÜRGÜNLİK YOLLARINDAN QAYDLARIM
Zera BEKİROVA
1944 senesi mayıs 18-de qırımtatarlarnen rıq tolu trenler bir tarafqa degil, bir yerge degil de, beş ülke — Rusiye, Özbekistan, Qırğızstan, Tacikistan ve Qazahistanğa kettiler. Şu beş ülkelerniñ de bir yerinde toplu degil de kene parça-parça yerleştirilip, bütün bir milllet darma-dağın etildi. Asırlarnen şekillengen köy-qasabalar, maalleler dağıldı, cemaat dağıldı, aileler dağıldı. Ana-baba Orta Asiyağa, balaları ise Uralğa, Sibirge tüşip, bir daa qavuşmadılar. Babası cenkte duşmannen uruşqan ve ya da Rusiyeniñ kömür şahtalarında çalışqan vaqıtta, balaları Özbekistanda açlıqtan öldi. Biñlernen insanlar kefinsiz, cenazesiz şu şahtalarda, dağlar içinde can berdiler.
Ğurbetlikte ebediyen qalıp ketkenlerniñ qabirlerini ziyaret etip, aziz ruhlarına dua oqumaq, sağ qalğanlarnı yoqlamaq, taqdir ikâyelerini yazıp almaq niyetinde sürgünlik yollarına çıqtım. Birinci menzilim — Rusiyeniñ Mariy El cumhuriyeti, Perm ülkesi oldı. Halq bu yerlerni Ural dağları dep bile. Söz sırası, şunı da qayd etmeli ki, halqımız Rusiyeniñ bu suvuq ülkelerine 1944-niñ mayısında degil de, ta 1928-nci yıllardan başlap sürgün etildi. Biñlernen ziyalılar, dindarlar, varlıqlı, biraz kendini tutabilgen insanlarımızniñ soñ mekânı oldı Ural. O zamanlarda halq arasında "Ural dağı" türküsi doğdı ve yıldan-yılğa onuñ variantları ep çoqlaştı. Şulardan birisini hatırlayıq:
Ural dağı, Ural dağı, ne yüksek dağı.
Yandı da yürek, qavrıldı yürek,
Qalmadı yağı.
Ural dağı, Ural dağı, yoqtur et yağı.
Şu Qırımnıñ, taş toprağı,
Yüregimniñ közyaşı.
Quvanmañız siz yavurlar, tatarnıñ malına.
Biz qaytırmız, siz qalırsız,
Uralnıñ dağına.
Yansın, yansın, Ural da yansın,
Yansın da kül olsun.
Bizni Qırımdan, çıqarğanlarıñ
Közleri da kör olsun.
Keldik Ural, dağlarına, bülbüller ötmez.
Kim qabaatlı, bu işlerde, aqıllar yetmez.
Sürgünniñ 76-ncı yıldönümini yaşamaqtamız, amma sürgünlikke oğratılğan, yollarda ve soñra sürgünlik yerlerinde açlıq, hastalıq ve ağır şaraitlerden ölgen qırımtatarlarınıñ tam sayısını alâ bugünge qadar emin aytmaq zor. Resmiy menbalarnıñ episinde farqlı raqamlar. 1960-larda kenişlegen milliy hareket yetekçileri bu hususta halqımıznıñ öz-özüni cedvelge aluv kampaniyasını ğayet zor şaraitlerde, gizlice yapıp, orta raqamlarnı çıqartqan ve halq vekilleriniñ mahkemelerinde seslendirgen ediler. Resmen mayıs 18-20 künleri Qırımdan 200 biñ civarında insan sürgün etilip, sürgünlikniñ birinci bir buçuq yılında yüzde yigirmi fayızı ölgeni iddia etildi. Milliy areket vekilleriniñ 1960-lardan ta 1970-lerge qadar üç-dört basqıçta keçirilgen kampaniyanıñ esaplarına köre Qırımdan 400 biñ insan sürülip, 1944 senesiniñ mayıs 18-nden 1946 senesiniñ ocaq 1-ne milletniñ 46,2 fayızı yani aman-aman yarısı ölgeni belgilendi. Halqara standartlara köre bu soyqırımdır, nasıl ki naziler Nürnberg mahkemesinde cevapkârlıqqa çekilgen olsalar, qırımtatar halqı sürgüniniñ teşkilâtçıları da Halqara mahkemede aqlı cezalarını almalı edi. Amma...
İşte, resmiy malümatlarğa köre Mariy Elge 1944 senesiniñ iyün ayınıñ başında 2291 aile, epsi olıp 9075, Perm ülkesine (1940-1957 seneleri — Molotov vilâyeti) 10000 qırımtatarı ketirilgen. Şu yerde daa bir şeyni qayd etmek zarur, dep sayam. Devlet Mudafaa komitetiniñ 1944 senesi mayıs 21-de İ. Stalin imzalağan №GOKO 5937 qararında L. Beriyağa Rusiyeniñ kâğıt industriyası, Orman halq komissariatınıñ industriyanı ağaçnen teminlegen orman hocalıklarında çalıştırmaq içün Mariy El cumhuriyeti, Molotov, Görkiy ve Sverdlov vilâyetlerine sürgün etilgen 10000 qırımtatar ailesini yollamaq izni berile. Kene de resmiy qaynaqlardaki raqamlarğa baqsaq, bu dört menzilge 30004 qırımtatarı yerleştirilgen. Ya 10 biñ aile 30 biñ can olmaz ki? Er bir ailede orta esapnen 5 can (bazı ailelerde 9-12 can da olğan, amma biz orta raqamnı alayıq) olğanda - 50 biñ insan olmalı edi. Bu sade arifmetika.
Keçken yılnıñ haziran, avgust aylarında bulundığım Mariy El cumhuriyeti ve Perm ülkelerniñ ekisine de ketirilgen qırımtatarlarnı yuqarıda qayd ettigimiz qararğa binaen kesiminde qullanmaq qararı alındı. Men bu yerde mahsus "çalıştırmaq" degil de "qullanmaq" kelimesini işlettim. Çünki çalışqan insanlarğa maaş berilir, şaraitler yaratılır. Qırımtatarları ise, olarnıñ esas qısmı qartlar, qadın ve balalar, ucuz qol quveti olaraq qullanıldı. Mariy El cumhuriyetiniñ Voljsk şeerine ketirilgen qırımtatarlarnıñ deyerlik episi MARBUM — Mariy kâgıt kombinatında çalıştılar. Cumhuriyetniñ başqa yerleri, daa da doğrusı orman içinde bir zamanlarda esirler, mahbüsler tutulğan ve telqoranen qoralanğan kamplarda yerleştirilgenler ise kombinat içün malzeme hazırladılar yani şu ormanlarda ağaç kesip, vagonlarğa yüklediler. Vagonlarnıñ kelmesi içün tar demir yollarını da sürgünliler qurdılar. Bu aqta Mariy El seferimde defalarca hikâyeler eşittim, o demir yollarnı öz közlerimnen kördim. Tatarstanda belli rejissör, bir sıra filmler müellifi, çeşit yarış ve festivallerniñ ğalibi İnessa Kulâjeva maña bularnı añlattı:
"- Uba özeni etraflarında ekspeditsiyalarda bulunğanımda 1944-te bu yerlerge sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ yaşadığı baraqlar, lagerlerni, pek çoq qısqa ve tar demir yollarını (uzkokoleyka) kördim. Şimdi olardan tek ağaçları qalğan, demirlerni çoqtan darma-dağın etip maden sıfatında sattılar. Ya bu demir yollarnı o yerlerde kim qurdı? Qırımtatarlar. Er bir demiryol altında olarnıñ kemikleri yata. Qurucılıqta çalışqanlardan birisi öldimi, onı kimse qabristanğa alıp ketmez, şu yerde, şu yol tübüne kömip, işni devam etebergenler. Qazılmalar yaparkenmiz, şu kemiklerni bir yerge topladıq. Ormannıñ qaq ortasında üstünde arap yazıları olğan bir taşnı kördik. Men arapça oqumağa bilmeyim, amma bu yerde qırımtatarlar kömülgenini tam bilem. O yerlerde pek çoq obaçıqlarnı rastketirmek mümkün. Añlaşıla ki, qabirler...".
Sürgün etilgen insanlarğa nisbeten yapılğan daa bir cinayetniñ üstüni Ölga Savinova isimli subetdeşim aça: "Men Zvenigov bölgesindenim. Taqdir iradesinen Çörnoye özero (Qara özen) degen özen boyunda yaşadım. O yerlerde pek çoq sürgün etilgen qırımtatarları yaşay ediler. Olarnen munasebetlerim pek yahşı edi. Hususan rahmetli Riza ağa Ametov ve onıñ qarısınen dostlaştım. Bir kere olarnen beraber özenden daa 18 kilometr uzaqqa orman içine yemiş cıymağa bardıq. Anda tar demir yolu - uzkokoleykanı rastketirdik. Riza ağa demiryolğa işmar etip: "Ölga, baq, mında pek çoq qırımtatarlarınıñ cesetleri yata. Sürgünlikniñ birinci künlerinde mında ketirilgen bu insanlarğa kimse qulaq asmadı, baqmadı. Olarğa aşatmağa erzaq olmağanından eñ qolay yolunı taptılar — episini qurşunladılar. Uzaq yoldan soñ urbaları yırtılğan, aç qartlar, qadın ve balalarnı şu qalın orman içine ketirip töktiler. Zavallılar geceleri etraf köylerde yaşağan yerli sakinlerniñ çöplük obalarına taşlağan qartop-soğan qabuqlarını talaşıp-talaşıp cıydılar. Mariy Elniñ er yerinde yaşamaq zor edi, amma bu dağlar içinde deşet edi, deşet. İnsanlar çirkiylerniñ talamasından, ormandaki kiyik ayvanlarnıñ tişinden qırıldılar. Yaş qızlarnı bataqlıqqa yemiş cıymağa yollay ediler. Çirkiylerniñ talağanına dayanalmayıp qaçqanlarnı şu yerde attılar. Ya bu ormandan qayda da qaçacaqsıñ, er adımda silâlı saqçılar turğanda?", - dedi. Riza ağa daa çoq deşetli faktlarnı ayttı, olarnı diñlemek ağır, insan dayanalmaz.
Çörnoye özero etrafında dağlar içinde qırımtatarlar topnen kömülgen yerler çoq. Baştaşsız qabristanlar... "
Yani, Mariy El, Ural dağlarında bu tar demir yolları, ormanları qırımtatarlarnıñ isimsiz, qorasız ve baştaşsız qabristanlarıdır.
1944 senesi mayıs 18-de misli körülmegen aqsızlıqqa mahküm etilgen qırımtatarlarını sürgünlik yerlerinde daa da beter aqsızlıq ve mahkemeler beklemekte edi. Vatan asretligi, zordan-zor şaraitler, açlıq, ölümlerden canları yanğan insanlar yerleştirildigi yerlerinden üç kilometr uzaqlaşqanı, şaraitlerge şikâyetlengeni ve ya da laf arası sovetler hukumetinden narazılıgını "Sovet hukumeti yaptıgını bize faşistler bile yapmadı" kibi sade bir cümlenen ifade etkeni içün 5, 8 -10 — 20 yıl hapis cezası alğan.
1948 senesi qasım 26-da Sovetler Birligi Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ aldığı Fermanı sürgün etilgenlerniñ episine imzalı fiş alınıp oqulğan. Fermanda qırımtatarları sürgün yerlerinde ebediyen qalacaqları ve evel yaşadığı yerlerge qaytmaq aqqından marum etilgenleri qararlaştırıldı. Qaçqanlarğa 20 yıl ağır işler cezası közde tutuldı. Sürgünliler imzalağan fişniñ metini böyle edi: "Felânça yerden sürgün etilgen ve felânça yerde yerleştirilgen maña (adı-soyadı) 1948 senesi qasım 26-da Sovetler Birligi Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ aldığı Ferman oqup, men ebediyen sürgün etilgenim ve keri qaytmağa aqqım olmağanı, mecburiy yerleştirildigim yerden qaçqanım içün 20 yıl hapis cezası alacağım añlatıldı".
Mariy El cumhuriyetinde Hatıra kitabından cezalarğa oğratılğan onlarnen qırımtatarlarnıñ adlarını yazıp aldım. Şu cedvelimden bir misal ketirmege isteyim:
"Şamratova Şerfe, 1902 senesi, Yaltanıñ Alupka şeerinde doğğan. İşçi. 1946 senesi haziran 23-te yaqalandı. 10 yıl hapis cezasına üküm etildi.
Şamratova Sündüs, 1918 senesi Yaltanıñ Alupka şeerinde doğdı. İşçi, 1946 senesi şubat 21-de yaqalandı. 8 yıl hapis cezasına üküm etildi.
Şamratova Ayşe. 1926 senesi Yaltanıñ Alupka şeerinde doğdı. İşçi 1947 senesi 27 ocaqta yaqalandı. 7 yıl hapis cezasına üküm etildi."
Şübe yoq, qadınlarnıñ üçü de bir aileden. Belki ana, kız qardaşı ve kızıdır. Bu işçi qadınlar ne kibi suç yaptılar ki, bu qadar ağır ceza? Taqdirleri ne oldı, sağ qalabildilermi, ceza müddetini nerede keçirdiler? Bu suallerge cevap aramaqtayım...
Mariy El cumhuriyetinde kene de şu aram "resmiy" malümatlarğa köre qırımtatarlarnıñ sayısı 10-20 kişini teşkil ete emiş. Şahsen men, bir afta içinde 25 insannıñ — sürgünlikni başından keçirgen yaşı 80-90 arasında olğan qartlarnıñ sürgün hatıralarını yazıp aldım. Bu insanlarnıñ episiniñ yanında ailesi, evlâtları, torunları yaşamaqta. Daa bayağı insanlarnen körüşip olamadım, bazıları qonuşmaq ricamnı red ettiler. Bar da inan resmiy statistikağa!
Hikâyelerini yazıp aldığım insanlar Qırımnıñ Yalta, Aluşta, Bağçasaray, Balıqlava ve Qarasuvbazar bölgelerinde doğğanlar. 1956 senesi Fermanından soñ qırımtatarlarnıñ pek çoqu halqnıñ esas qısmı sürgün etildigi Orta Asiya cumhuriyetlerine aqrabaları, köydeşleriniñ yanına köçeler. Köçip olamağanlar Mariy Elniñ merkezi Yoşkar-Ola ve ya da Voljsk şeerine taşınğanlar. Amma qalın orman içinde insannıñ normal hayat keçirmesi içün halâ daa eñ basit şaraitlerniñ, yani tükân, mektep, poçta olmadığı qasabalarda yaşağan qırımtatarları da bar. Şulardan biri — doğma Qırımnıñ Tanageldi köyünden, 92 yaşında Abhair Abkelâmov ile körüşüvim pek küçlü tesir etti. Qart mennen sağlıqlaşırken, közyaşları ile : "Cayav keter edim Qırımğa" dep ağlap qaldı.
Perm ülkesine dedigimiz kibi, 10 biñ qırımtatarı sürgün etilip, olarnıñ deyerlik episi dağ kesiminde ve kâğıt kombinatlarında çalıştırıldı. Aradan 75 yıl keçer eken ülkeniñ deyerlik er yerinde qırımtatarlarını rastketirmek mümkün. Eger ülkeniñ paytahtı - Perm şeerinde yaşağan qırımtatarlarınıñ vaziyeti bir qarar olsa, merkezden 400-500 kilometr uzaqta köy ve qasabalarda qalıp ketken semetdeşlerimizniñ alı ğayet acınıqlı. Yabancı til, din ve ortam müitinde qırımtatarları tilimiz, dinimiz ve urf-adetlerimizni tamamile unutqanlarını yürek accısı ile qayd etmek zorundam.
Maqalemniñ başında hatırlattığım "Ural dağı" türküsinde "Yansın, yansın, Ural yansın, yansın kül olsun..." degen cümle bar. Ural yanmadı, amma Uralğa sürgün etilgen halqımız yandı ve yanmaqta....
Zera BEKİROVA
