HASAN SABRİ AYVAZNIÑ
İSMAİL BEY GASPRALI HAQQINDA KİÇKENE BİR HATIRASI
1851s. Saban ayı 21 (21 Mart 1851) tarihinde doğğan İsmail Bey Gaspralınıñ doğğan kününiñ 170-nci senesini añamız. 1883 senesinde Terciman gazetasını neşir etkende Qırımtatar Milliy Küreşini başlatqan İsmail Babay sadece qırımtatarlar içün degil, umumiy Türk dünyası içün müim işler yaptı. Usul-i Cedid (Yañı Usul) dep aytılğan yañı ve modern bir maarif usulı keliştirdi. Qırımda balalarnıñ oqup yazma ögrenmeleri içün yañı mektepler qurdı. Bu mekteplerde ve Terciman gazetasında talebeler yetiştirdi. Bu talebeler arasında onıñla eñ yaqın ve uzun vaqıt çalışqan Hasan Sabri Ayvaz edi. 1917 senesinde ötkerilecek olğan Qurultaynıñ yolbaşçılarından olacaq Hasan Sabri Ayvaz, Gaspralı Babaynıñ yanında Terciman gazetasında 16 sene çalıştı. Gaspralı vefat etkende, gazetanıñ yazı işlerni hocasınıñ arqasından Ayvaz yürsetti. Qurultaynıñ neşir etkeni resmiy gazeta olğan Millet gazetasını da Hasan Sabri Ayvaz neşir etti.
İsmail Bey Gaspralı
1914s. İlk küz ayı 24 (24 Eylül 1914) tarihinde İsmail Bey Gaspralı, Bağçasarayda vefat etkenden soñ, onıñ haqqında Qırımda ve Türkiyede pek çoq yazı çıqtı. Gaspralı Babaynı bilgenler onıñnen tanış olğanlar ve talebeleri kiçkene de olsa hatıralarnı yazdı. Olardan birevi de Hasan Sabri Ayvaz edi. İstanbulda, Osmanlı Devletiniñ paytahtında çıqqan Türk Yurdu mecmuasıda “İsmail Bey Gasprinskiy’nin Hayat-ı Hususiyesi” (İsmail Bey Gasprinskiyniñ Hususiy Hayatı) dep bir yazısı neşretildi. Mında Gaspralı Babaynıñ künlük hayatı, alışqanlıqları ve çalışqanlıgı añlatılğan. Bu yazıda Gaspralı Babaynıñ hususiy yaqtan Hasan Sabri, fekat umumiy yaqtan bütünley talebeleri üstünde ocalıqnı bu yazıda körmege mümkün.
Hasan Sabri Ayvaz
Alınğan Yeri: Hasan Sabri Ayvazov, “İsmail Bey Gasprinskiy’nin Hayat-ı Hususiyesi”, Türk Yurdu, Sayı: 73, Yıl: 3, Cilt: 7, 13 Mayıs 1330 (26 Mayıs 1914), s. 2418-2420.
“Matbuat
Qırımda çıqqan Terciman gazetası yazıcılarından arqadaşımız Hasan Sabri Ayvazovnıñ, kelgen Terciman gazetasında merhum İsmail Bey Gasprinskiyniñ hususiy hayatı haqqında yazğan maqaleleri diqqatnen takip etmeknen beraber astta aynı şekilde yerleştiremiz.
İsmail Bey Gasprinskiyniñ Hususiy Hayatı
Vefatınen Türk-Tatar dünyası buvsanğan ve muğayğanda matemlerğe tüşken, bütünley Türk-Tatar matbuatınıñ feryad qoparıp qan ağlamasına sebep olğan, isimniñ büyükliginen milliy tarihimizde eñ şanlı ve eñ parlaq sahifelerinde olacaqına şübhe etilmegen büyük İsmail Beyniñ hızmetleri, fikirleri ve emelleri ne derece yüce ise hususiy hayatı o derece sade edi.
Merhumnı 16 seneden bu künge yaqından tanığanım. Özüniñ qusursız bir zevk körüşine sahip olğanı kibi sadelikni pek sever edi. Elbisesi ve aşaytlığı pek sade edi. Yazıhanesi, rahatlanma ve oquv odaları bir odadan teşkil etilgen edi. Aşını mında aşar, qaavesini mında içer, oquvını mında oqur ve yazısını mında yazar edi. Yalıñız musafir kelgende, musafir salonına çıqar ve anda otura ve aşını odasında aşar edi.
İsmail Bey erte uyanmağa sever edi. Sabah saat 6-7 kibi turar ve bir filcan qara qave içer soñ yazısıñı yazmağa başlar edi. Saat 7 kibi de poçta kelgende, bütün mektüp ve gazetlarnı közden keçire, müim körgeni mektüp ve haberlerni de mavi ve qırmızı qalemnen çizer edi. Bu işlerniñ hepisini divanında yapar edi. Yazı yazğanda, divanında artqa tayanır ve kâğıt astına qattı bir şey qoyıp yazısını dizinin üstünde yazar edi. Yazı ile meşğul olğanda, tütünini çoqça çekmekni sever edi. Saat 10 kibi de odasından çıqıp, Terciman matbaasınıñ idaresine keter ve anda mürettiplerniñ ve diger amelelerniñ işlerini baqar, soñ odasında qaytqanda divanına yatar edi.
Sağlığı yahşı olğan vaqıtlarda her gün birqaç saat matbaadaki motorlı makinalarnıñ davuşını eşitmese, rahat olamaz edi. Makinalarnıñ ne içün işlemegenini sorar ve añlar edi. Bir kün matbaada İsmail Beyniñ çoqça oturğanlarını körgende:
-Efendim! Bu makina gürültileri ve bu yağ qoquları içinde ne içün bu qadar çoq oturasıñız? - dep aytqanda, külip ayttı:
-Matbaa makinasınıñ gürültileri menim içün eñ güzel bir muzıka olğanı kibi bu yağ qoquları da eñ lâtif çeçeklerniñ qoqularından hoş. Saatlerce matbaada toqtasam, ne makinanıñ gürültisinden usanam ne de bu yağ qoqusından!
İsmail Bey işsiz oturmaz edi. Onıñ içün eñ büyük azap, eñ ağır ceza işsiz oturmaq edi. Evinde olıp da, bir işnen meşğul olmamaq onıñ içün mümkün şey degi edi. İşi yoq ise, divanında oturır, sigarasını dumanlatıp teren oylar, yañı fikirler doğğanda yañı işler icat eter edi. İşten-küçten talmaq nedir bilmez edi. Olması mümkün olmayacaq işleri bir defa da olsa, tecribe eter edi. Umumiy olaraq yapması mümkün işlerni oylar, yapması mümkün olacaq işler yapar edi. Teşebbüs etkeni işlerde ne qadar qıyınlıqlarğa oğrasa da muğaymaz, ümütini coymaz edi. Vücudı zayıf olmaqnen beraber büyük bir metanetke ve medeniy cesaretke sahip edi. Ruhsızlarğa ruh, ümütsizlerge ümüt berir edi. Boşuna yürmez, boşuna lâf aytmaz ve maqsatsız kezmez edi.
İsmail Beyniñ hassas, şefqatlı ve dost bir qalbi bar edi. Eñ kiçkene şeylerge canı ağırtqan olur edi, faqat bu muğaymaqnı meydanğa bermez edi. Ne qadar balaban bir ıstırap, ne derece şiddetli bir acı içinde olsa da, her vaqıt özüni tutqanda, metanetli bir qalbi olğanını körsetir edi. Hayatınıñ soñ künlerinde ölümle qavğa etkeni vaqıtlarda da bu metanetli qalbini qorçalağan ve etrafındakilerge ümüt ve teselli bergen.
İsmail Bey balaban bir izzet-i nefiske sahip olmaqnen beraber alçaq göñülli edi. Şeherde nasıl bir cemiyet olsa olsun, kerek umumiy, kerek hususuiy bir davet olsa, hepisine keter edi. Zenginlerniñ toylarına barğanı kibi, fuqareniñ toylarına da keter edi. Memleketniñ ne qadar güzel adetleri bar ise, hepisini küter edi. Şeherniñ umumiy hayatına qoşulır edi. Bir iş içün çarşığa çıqqanda, qavehanelerden kimer soyuna kirer, anda oturır, qave içer, içirir ve her kesnen körüşür, lâf eter edi. Bazen kimer dostlarınen de lâtif etmekni sever edi.
Haqiqiy ulemağa qarşı qalbinde her vaqıt pek balaban ve samimiy bir sayğı bar edi. İsmail Bey nasıl bir meclis yaki cemiyette olsun, erte-yarıq evge qaytmaqnı ve erte vaqıtta yuqlamaqnı sever edi. Yuqudan evel pişken sütten yasanğan taze qatıq aşamaq adeti bar edi. Etli, yağlı ve Avropa usulınen pişirilgen aşlarnı pek sevmez edi; hamur aşlarnı ve milliy yemeklerni pek sever edi.
Qış mevsiminde odasındaki sobasınıñ ögüne bir minder qoyıp ateşke qarşı oturır edi. Şimdi evlerimizde eski milliy ocaqlarnıñ tapılmamasından kederlenir ve o ocaqlarnıñ köşesinde oturmaqnıñ keyfini añlatır edi. Umumen alğanda, milliy adetlerimizni sever, bu adetlerniñ Avropa medeniyeti sebebinen coyulmalarından busanır edi.
İsmail Bey güzel sanatlarnıñ hepisinden añlar ve taqdir eter edi. Milliy muzıkağa qarşı pek meraq körsetken edi. Avropa muzıkasını da taqdir eter edi, faqat Şarq muzıkanı daa çoq sever edi. Şarq muzıka maqamlarını Avropa muzıka maqamlarına afzal körer edi. Çalğılı toylarğa barğanda “Aqsaqnıñ Dolusı”, “Aqsaqnıñ Marşı” adlı milliy marşlarnı çaldırğan edi. Bularğa “Aqsaq Timurnıñ Dolusı” ya da “Timurlenkniñ Marşı” da aytıla, her ekisi de tarihiy maqamlar ve marşlar.
İsmail Bey, Qırım maqamlarınıñ ve bu eki marşnıñ notalarınıñ alınıp yaşatılmasını istey edi ve milliy muzıka haqqında lâf etilgende, böyle dey edi:
-Bugün Qırım yaşları arasında türlü ilimlerde oquğan, huquqçı, doktor, filolog, şair ve ressamlarımız bar. Bir de konservatoriya mezunı olğan bir sanatçımız olmaq kerek, milliy Qırım maqamlarını ve muzıkanı yaşatmaq içün bu da kerek.
Hasan Sabri Ayvazov”
