QIRIMDA BOLŞEVİK İŞĞALİNİÑ FACİALI KÜNLERİ
Bolşevikler, 27 Yanvar 1918 tarihinde Qırımtatar Milliy Ükümetiniñ merkezi olğan Aqmescitni işğal etken edi. Bu işğalde Aqmescitte olğan millet vekili (deputat) İsmail Bey Gaspralınıñ qızı Şefika Gaspralı, Qurultaynıñ Bolşevikler tarafından zabt etilüvini hatıralarında añlata:
“Bolşevikler şehirge bütünley hakim olğan. Türmege qapatmağa da başlağanlar. Biz bu qara haberni sabah ögrendik. Parlamento binası olğan Zadegân Cemiyeti binasında toplaştıq. Anda pek acınıqlı bir toplaşuv oldı! Ölü huzurında olğan kibi sessiz ve yorğun biri birimizge qaraymız. Bir-eki deputat çıqış yasamaq içün kürsüğe keldi, amma ağlayacaq kibi olğanda aytuvlarnı bitiremediler. Bu ağlavlı halde söyleştik. Ali Badaninskiy közyaşlarınen “Arslanlarnıñ yerini köpekler aldı” dep ağlay edi. Bu vaqıtta binanıñ bağca qapısından içeri Aqyar bahriyelileri kirdi. Qurşunlar camlardan içeri kirip binanıñ içinde uçuştı. Toplaşuv yeri ceñk yerinğe oşadı. Arqadaşlardan kimer soyu yerğe yatqan, kimer de riyaset masasınıñ altına kirgen. Biz de sütunlarnıñ arqasına keçip, özümizni qorçaladıq. Bahriyeliler binanıñ üst qatına ketip, anda silah qıdırdılar. Bizlerni de sırağa tizip üzerimizde silah barmı dep qıdırdılar. Parlamentoda silah bar dep işitkenleri içün mında silah qıdırğanlar. Tapamayınca kettiler. Bir provokatsiyağa qurban ketmedik.” (s. 262)
Bolşevik işğalinde Qırımda olğan ve şaatlıq etken Şefiqa Gaspralı
Bağçarasay ve Aqmescit, Bolşeviklerniñ qoluna tüşkenden soñ, Çarlıqtan qalğan polis ve casuslar da olarğa qoşuldı. Bular da öz aralarında revolütsiya komitetleri teşkil etken. İşğalden soñ yağmalar ve esnaf mallarına tecavüzlerden sebep halq soqaqqa çıqmağa qorqa edi. Soqaqlarda Bolşevik bandaları aydağan. Pek çoq Qırımtatarı, Bolşeviklerge qarşı olğan Rus subaylar, ziyalılar, müneverler, ve belli eşraf alıp barıldı ve Bolşevikler tarafından öldürildi. Aqyarda Bolşevikler, özlerine qarşı olğan insanlarnı ayaqlarından demirlerge bağlap deñizge atqan edi. Yaltadaki halq ise dağlarğa sıyıqqan. Anda qatıp qalğanlarnıñ çoqusı apaylar ve balalar edi. Mında aytmaq kerek ki, Erzurumdan qaçıp Qırımğa kelgen Ermeni bandaları da Bolşeviklerge qoşulğan. Bu Ermeni bandaları Bolşeviklernen beraber halqa zulüm yapmaqta ortaqlaştı.
Bolşevik işğalindeki Hansaray, 1918
İstanbulda teşkil etilgen ilk Qırımtatar cemiyetlerinden itibaren Qırımtatar Milliy Areketiniñ bir azası olğan şair ve muallim Şevki Bektöre, Aprel 1918-de Qırımğa kelgen edi. Onıñ yazğanlarına köre Qırımnıñ umumiy hâli şay edi:
“İstanbuldan Aqyarğa doğru Gülcemal vapurınen yolğa çıqqan edik. Ceñk halında olğanımız ve Qara Deñizniñ tehlükeli olması sebebinen vapurnıñ yanında bir de harb gemisi bar edi. Bir qaç kün devam etken soñ, deñiznen de küreşip Aqyar ögüne keldik. Bizni daa evel qarşılağan Pronzitelnıy ismindeki Rus harb gemisi Kefe limanına alıp bardı ve anda esirlerni teslim ettik. Bu arada Rusiyedeki revolütsiyanıñ bütünley vahşet ve dehşetinen devam etkenini kördik. Qırımda İhtilal ve İnqılab Komiteti, bahriye soldatlarından teşekkül etken. Bahriye zabitlerniñ bir qısmı da ya qurşunğa tizilğen yaki gemi qazanlarında yaqılğan. Bunı da bahri neferleri özleri maqtavla añlata. Bazı zabitler de hayatlarını qorçalamaq içün bu matroslarnan yahşı münasebet qurmağa tırışqanlar ve apoletlerni ğayp etkenden soñ nefer rütbesinke tüşkenler.
Bizni qarşılağan Pronzitelnıy harp gemisi qomutanı da bütünler rütbelerni coyğan edi ve bir matrosnıñ emri astında vazifesine devam etken edi. Vaziyet qorqunçtı. Qırım bütünley anarşi içinde edi. Bir tarafta qızıl sancaqlı Bolşevikler, diger yaqta qara sancaqlı Anarşistler memleketni qanlarğa bulağan. Qırımnıñ milliy istiklâl yolbaşçısı Müfti Çelebicihan, ihtilalcı matroslar tarafından vahşiy bir şekilde öldürilgen. O vaqıtta harbiye nazırı olğan Cafer Seydahmet de bu canavarlarnıñ qolundan coymaq maqsadınen Qavqasğa ketken. Qırım halqınıñ vaziyeti pek ağırdı. Üç kün soñ bizniñ için de tehlüke peyda oldı. Anarşistlerniñ bizni öldürmeğe tüşüngeni haberni aldıq. Mından soñ kene Gülcemal vapurunen Kefe limanından İstanbulğa qayttıq.” (s. 5-6)
Bolşevik işğaline şahitlik etken Qırımtatar milliy areketniñ mensuplarından şair ve muallim Şevki Bektöre
Bu ilk Bolşevik işğali vaqtında “inqilabiy komitet” adı astında hiç bir aq-uquq olmadan sahte mahkemeler teşkil etkeniñi ve bularnıñ yasagañı zulümni Osman Kemal Hatif açıq-açıq añlata:
“Bolşevikler her tarafta dehşet vaqtı yaşatqanlar. Bağçasarayda sorğusız sualsiz kimer adamlarnıñ aytuvına köre beş kişi qurşunğa tizilgen. Bulardan birevi Aziz Şeyhiyniñ oğlu, diger ekisi cenkten Qırımğa qaytqan eki Musluman askeri edi. Qararlar, Bağçasaray vokzalında anarşist Rakitskiynen eski bahriye zabitlerinden Mihailov yolbaşçılığında inqılabiy komitette alına edi. Atlı polk qomutanlıgına ise evelden 13 sene qalede türmege qapatılğan bir cani olğan Vasilyev adında biri alıp barılğan edi.
Bir kimse tevkif etilgende başta inqılabiy komitetke alıp barılğan. Başqa bir sorğuğa kerek körülmeden sarhoş matroslardan, türme qaçqını canilerden ve qızıllardan teşkil etilgen bir toplaşuv keçirilir ve özlerinğe ‘bu adamnı qurşunğa tizmek kerek mi” dep soralar. İşte tevkif etilgen adamnıñ hayat ve ölümü bu qoñuzlarnıñ qolunda edi. Bularnıñ çoqusı ‘ebet’ dep qarar bergende, tevkif etilgen adam vokzalnıñ yaqınıñda olğan maydanğa alıp barıla ve qurşunğa tizile. İşte kerek Aqmescit ve kerek Aqyarda bir çoq masumlarnıñ öldürilgeni mahkemeler şay edi.
Bolşeviklerniñ diger bir adalet usulü bar edi ki, o da şöyle edi: qabaatlı olsın olmasın, türmege qoyğan adamlarnı öglerne alıp qatalar ve olarnı qaçmağa mecbur eteler. Qaçqanlarnıñ arqasından pıştavnen qurşun qoyalar. İşte Qırımnıñ eñ balaban meyve tüccarlarından Abduraman Mehmedov, İslâm zabitlerinden Miralay Aliyev, Balatahov, Burnaşev, Bayburtlu ve saire bu usulnen öldürildi.” (s. 164)
Bolşeviklerge Qırımtatarlarından hiç kimse qoşulmağan. İşğalden soñ sotsialist Qırımtatarları, İsmail Qırımcanovnıñ yanında toplanğan ve Tatar Sotsialist Fırqasıñı teşkil etken. Qurultay meclisi ise siyasetke gizli devam etken. Bu sebepnen Qurultay da Tatar Sotsialist Fırqasınen ortaqlaşıp milliy qurumlarnı qorçaladı. Tatar Sotsialist Fırqası, Qurultaynıñ neşriyatı olğan Millet ve Qırım Ocagı gazetalarnıñ özüne ait olğanını ilân etken ve matbaalarını qorçalağan. Aqmescitteki Qurultay binası da bu şekilde Bolşeviklerniñ işğalinden qurtarıldı. Qırımtatar atlı polkunıñ yanındaki camiiniñ eşyası da Bolşeviklerniñ qolundan qurtarılğan. Şehit tüşken Qırımtatarlarnıñ cenazeleri de İslamiy usülnen defn etildi. Tatar Sotsialist Fırqasınıñ bu şekilde Qırımtatarlarnıñ aqlarıñı qorçalamasınen Bolşeviklerniñ taqibine qaldı. Bolşevikler, bu fırqanıñ özleriniñ emellerine qoşulmağanını körgende, azalarnı tevqif etti.
Qırımdaki ilk Bolşevik işğalı 1918 senesiniñ Aprel (Nisan) ayınace sürdi. 3 Mart 1918 tarihinde Nemse ve Rusiye arasında imza etilgen Brest-Litovsk añtlaşmasınen Ukrainanıñ mustaqil bir devlet olğanı belgilendi. Nemse de Ukrainanı Bolşeviklerden qurtarmaq ve özüniñ siyasetine qoşacaq bir devlet olması içün bu ülkeni işğal etmege başladı. 21 Mart 1918-te bu işğal Qırımğace uzatıldı. Nemse armiyası 19 Aprel 1918-te Qırımğa kirdi ve ay soñunda bütünley Qırımdaki idareni qoluna aldı ve ilk Bolşevik işğali toqtatıldı.
Saylanğan Bibliografiya
BEKTÖRE, Saaadet. Volga Kızıl Akarken. İstanbul: Eroğlu Matbaası, 1965.
HABLEMİTOĞLU Şengül & HABLEMİTOĞLU Necip. Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2004.
HATİF, Osman Kemal. Gökbayrak Altında Milli Faaliyet. Haz. Hakan Kırımlı. Ankara: Kırım Türkleri Derneği, 1998.
HATİF, Osman Kemal. “Kırım’da Bolşevik İstilâsı Tarihinden I”, Kırım Mecmuası, No: 9, 22 Ağustos 1918, s. 161-163.
HATİF, Osman Kemal. “Kırım’da Bolşevik İstilâsı Tarihinden II”, Kırım Mecmuası, No: 10, 5 Eylül 1918, s. 183-186.
KIRIMLI, Hakan. “Kırım: Rus İşgali Dönemi”, DİA, C: 25, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002), s. 458-465.
KIRIMLI, Hakan. Osmanlı Devleti ve Kırım Türklerinin İstiklâl Hareketleri (1917-1918). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1985.
KUKU, Nebi. “Bir Kırımlı’nın Defter-i Hatıratından”, Kırım Mecmuası, No: 2, 16 Mayıs 1918, s. 34-35.
KIRIMER, Cafer Seydahmet. Bazı Hatıralar. İstanbul: Emel Vakfı, 1993.
