İSMAİL BEY GASPRALINIÑ DOĞĞANNIÑ 170-NCİ YILLIĞI
İsmail Bey Gaspralı, 20 Mart 1851 tarihinde Qırım Hanlığınıñ paytahtı olğan Bağçasaray yaqınlarındaki Avcıköyde doğğan. Anasınıñ adı Fatmesultan, babasınıñ Mustafa Alioğlu Gasprinskiy edi. Rusiye passportında Gasprinskiy dep yazılğan, faqat Qırımtatarlar ve Türkler arasında Gaspralı dep añılğan. Aytmaq kerek ki, Gasprinskiy yaki Gaspralı dep yazğanda, ekisi de doğru, faqat Qırımtatarca Gaspralı aytılğanı içün İsmail babay da tuvğan tilimizdeki kibi aytılmasını ister edi.
Tahsil hayatına köyündeki bir Müslüman mektebinde başlağan İsmail Babay soñ Rus mektebinde devam etken. Harp mektebinde qayd olğandan soñ, Ruslarnıñ fikir hayatı ve müneverlerinen tanış oldı. O senelerde Rusiyede siyasiy tüşünce Pan-Slavist edi. Bu siyasiy tüşünce aynı vaqıtta Rusiye İmperiyasınıñ resmiy siyasiy körüşi edi. Gaspralı Babay bunı idrak etkende, özünde Pan-Türkist fikirler doğdı. 1868 senesinde Bağçasarayğa qaytqanda, tarihiy Zıncırlı Medresede muallim olğanda, Rusça dersleri berdi. 1872 senesinde ise Qırımdan çıqıp ögüne İsanbul, soñ Viyana, Münih ve Pariske ketti. Anda meşhur Rus yazıcısı İvan Sergeyeviç Turgenyevniñ de asistenti oldı. 1874 senesinde tekâran İstanbulğa keldi ve çoqtan berli olmağa istegeni Osmanlı zâbitligi içün devlet maqamlarına muracat etti. Faqat mında işleri istegeni kibi ketmedi ve bir sene soñ Qırımğa qayttı.
İsmail Bey Gaspralı – 1872 senesi
1878 senesinde Bağçasaray belediye reisiniñ muavinligine saylanğan İsmail Babay soñ yıl belediye reisi oldı. 1884 senesine qadar da Bağçasaray Belediye Reisi olaraq qaldı. Bu senelerde Terciman gazetasını neşir etmege ve “Usûl-i Cedîd” adını bergeni yañı bir maarif metodı keliştirip, balalarnı oquttı. Onıñ maarifte yañı fikirleri ve neşir etken gazetanıñ Qırımdan başqa Rusiyedeki Müslümanlarınıñ yaşağanı her yerde ve Osmanlı Devletiniñ topraqlarında oqunması, İsmail Babayğa bütün Türk dünyasında sayğılı bir yer berdi. Yapqan bu işlernen beraber ösken talebeleri de onıñ fikirlerini ve maarif tüşüncelerini ketkenleri yerge alıp bardı.
Hayatı milliy maarif ve milliy matbuat faaliyetlerinen keçken İsmail Babay 24 Sentyabr (Eylül) 1914 tarihinde aqciger kanserinden vefat etti. Qorantası, talebeleri ve onı sevgenler qoşulğan balaban bir cenaze soñunda Bağçasarayda, Qırım Hanlığınıñ qurucısı olğan Hacı Geray Hannıñ türbesiniñ yaqınlarında topraqqa berildi. 18 Mayıs 1944 tarihinde Qırımtatarları Stalinniñ emirinen sürgün etilgende, Gaspıralı Babaynıñ mezarı da yoq etildi. Qırımtatarlar vatanğa qaytqandan soñ onıñ mezarı tapıldı, ve yañıdan yapılğanda hatırasına bir abide qoyıldı.
İsmail Bey Gaspralı, Terciman ofisinde
İsmail Babay bir Qırımtatarı olsa da, onıñ yapqan işlerini ve fikir dünyasını Qırımnen sıñırlamaq mümkün degil. O, Qırımdan başlap Rusiye Müslümanlarnıñ maarif problemasına bir çare tapmaga tırışqan soñ, bütün Türk dünyasına başta gazetası Terciman, soñ Usûl-i Cedîd mekteplerinen fikirlerini alıp barğan. Onıñ yañı maarif metodı, qadimiy medreselerniñ talebelerine oquv-yazuv bile ögretememesine qarşı olıp, 40 kün içinde balalarğa tuvğan tilde oquv-yazuv ögretmege maqsadında edi. Usûl-i Cedîd mektebine ketken bir bala 40 kün soñundaki bir imtihanda tuvğan tilinde oqumağa ve yazmağa bile. Bunı ne qadar aytsaq, az olacaq, faqat İsmail Babayğa köre bir bala her şeyden evel tuvğan tilinde oquma ve yazma bilmeli edi. Tuvğan tilinde maarifi olmağan bir millet coyulup keter edi.
Rusiye İmperiyasınıñ repressiyalarına qarşı çoq dikkatlı olğan İsmail Babay, Qırımtatarlarınıñ siyasiy bir teşkilatlanuvı olmasını da istegen edi. Faqat gazetalarnıñ qapatılğanı bir vaqıtta o da Tercüman gazetası ve matbaası kibi qoluna alğanı aqlarnı da coytmamaq içün dikkatlı işler yaptı. Tercüman aynı vaqıtta onıñ, birinciden, mektebi kibi edi. Hasan Sabri Ayvaz, Veli İbrahim ve Nesib Bey Yusufbeyli kibi siyasiy hayatnıñ müim isimleri onıñ Tercüman gazetasında yazğan ve matbaasında çalışqan isimler edi.
Qazantatar mecmuası Şura'nın Tercüman gazetasınıñ 25. yıllığı içün tasviri
İsmail Babaynıñ 22 Nisan 1883 tarihinde Tercüman gazetasını neşir etmege başlağanı bu kün tarihçiler tarafından Qırımtatar milliy küreşiniñ de başlanğıçı olaraq da qabul etile. Onıñ körsetkeni bu yol, başta milliy maarif ve tuvğan til maqsadlarına qoşulğan, faqat siyasiy yaqtan daha sotsyalist revolüsyonerler kibi iş tutqan Yaş Tatarlar, soñ Vatan Cemiyetiniñ yolbaşçıları Noman Çelebicihan ve Cafer Seydahmetnen beraber Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ keçirilmesinen neticelendi.
İsmail Babaynıñ Tercüman gazetasında öz fotografiyasını neşir etken
Fotografiyanıñ üstünde yazğanı: Biraderim Fatih Efendi Kerimov'un Qırıma Seyahat ve Osman Efendi Aqçoqraklınıñ Qırım Gonçaları nam risale-i maqbulelerinde acizleriniñ resmine ehemmiyet verilip derc etmiş iseler de gıyabâne birçoq dostlarımız resmimizi istediklerinden bir çok fotoğraf çektirmekten ise bu mahalle dercine cesaret aldıq.
Fotografiyanıñ astında yazğanı: İşte körgeniñiz tuvganlarım... Körülecek bir nerse yoktur. Dikkat ile qarasañız qusur ve noqsanım çoktur. Doğmuşum ben Avcıköy'de 1851’de. Mekânımdır Bağçasaray, mezarım kim bilir nerede?
