QIRIMTATARLAR KİMDİR? - 1
Prof. Dr. Haqan QIRIMLI, Bilkent Universiteti
Qırım yarımadasınıñ yerli halqı olğan Qırımtatarlar, aynı vaqıtda bu memleketniñ asıl Musülman unsurını da teşkil eteler. Bugünki vaziyette Qırımtatarlar Qırım nufüsınıñ tek tahminen % 13 qadarını teşkil etseler de, bu halqnı ne Qırım, ne de umum Ukraina boyunca bir azlıq halq olaraq körmek, tehnik, tarihiy ve atta uquqiy ceetlerinden doğru olmaz. Aqsine, Qırımtatarlar bir azlıq halq degil, Qırımnıñ yerli ve tamır halqıdır. Başlarına kelgen fevqulâde felâketler neticesinde ve öz iradeleri tışında peyda olğan bugünki demografik vaziyet bu aqiqatni deñiştirmey.
Bugün “Qırımtatarlar” dep adlandırılğan halqnıñ etnogenezi, terkibi, kimliği ve keçmişi aqqında keñ çevrelerde cayrağan çeşit türlü fikirlerniñ çoqusı tarihiy aqiqatlarğa kelişmey. Pek çoq insanlar Qırımtatarlarnı, XIII-ünci asırda Çınğıs Han ordularınıñ Qaradeñizniñ şimalindeki memleketlerni istilâsı esnasında Qırımğa yerleşken (ve “Monğol asıllı” oylağanları) “Tatarlar”nıñ torunlarından ibaret dep tüşüneler. Kerçek şu ki, bugünki Qırımtatarlarnıñ etnik, lingvistik, medeniy ve tarihiy ususiyetleri böyle sade bir formula ile añlatılıp olamaz. Ep bir, Qırımtatarlar aynı vaqıtta ve tek bir dalğada Qırım yarımadasına kelip yerleşken tek bir kabileniñ nesilleri degildir. Kimer kimseler ise, Qırımtatarlarnı İdil (Volga) boyundaki “Tataristan” muhtar cumhuriyetinin halqı olğan Tatarlarnıñ (yani Qazan Tatarlarnıñ) Qırımdaki qolı, atta diasporası dep belleyler. Daa başqaları da, “Tatar” adı astında özgün bir millet mevcut olıp, bunıñ bir qolunıñ İdil-Uralda, bir qolunıñ Qırımda, başqa qollarınıñ da başqa yerlerde yaşağanlarını oylaylar. Bu fikirler de elbette kerçekni aqs ettirmekten pek uzaqtır.
Birinciden, bugün “Qırımtatarlar” dep adlandırılğan halqnıñ ususiy vasıflarını ortağa qoymaq ve olarnıñ başqa halqlarlarnen olğan bağ ve munasebetleriniñ esaslarına qısqaca baqmaq kerekmiz. Qırımtatarlar Sünniy Musülman olıp, anâneviy olaraq Hanefiy mezhebine bağlıdırlar. Qırımtatarlarnıñ tili Türkiy tildir. Bu yerde qayd etmek kerektir ki, “Qırımtatarca” elbette tek bir şiveden ibaret degildir. Tarihiy olaraq Qırımnıñ cenübindeki “Yalıboyu”nda yaşağanlar Osmanlı Türkçesi tamırından kelgen ve büyük ölçüde Türkiy tillerniñ Oğuz gruppasına kirgen bir şivede laf etseler de, Qırımnıñ şimalindeki “Çöl” tarafınıñ ve Kerç yarımadasınıñ halqı açıq-aydın Qıpçaq hususiyetlerini taşığan şivelerge maliktirler. Diger taraftan, coğrafiy ceetten Qırımnıñ orta qısmında yer alğan Bağçasaray ve Qarasubazar taraflarınıñ şivesi ise yuqarıda bahs etilgen biri-birinden pek farqlı dialektlerniñ yani Oğuz-Qıpçaq gruppalarınıñ tam bir qarışmasından peyda olğandır. “Orta yolaq” adı da berilgen ve aynı zamanda edebiy Qırımtatar tili dep qabul etilgen bu şive, umumiy Türk dünyasında ğayet unikal bir yerge saip olıp, dünyadaki Türkiy tillerniñ em Oğuz, em de Qıpçaq gruppalarında laf etkenler tarafından pek büyük ölçüde añlaşılğan yekâne tilni teşkil ete.
Bugünki Qırımtatarlarnı biri-birlerinden ayırğan farqlar yalñız şive farqlarından ibaret degildir. Bahs etilgen şive farqlarına paralel olaraq, fizionomiya ususiyetlerinen de bir Qırımtatarnıñ Qırımnıñ asıl qaysı muitinden olğanı qolaylıqnen tahmin etilebile. “Çöl” yaqından olğanlarnıñ nisbeten qımıq közlü, çıqıq almaçıq kemikli ususiyetlerine qarşılıq, Yalıboylular umumen Aqdeñiz tiplerinen olardan ayırılalar. Tıpqı şive ususında olğanı dayın, Bağçasaray, Aqmescit ve Qarasubazar taraflarından kelgenler ise fizionomiya baqımından da bu vasıflarınıñ bir qarışmasını teşkil eteler. Fizionomiya ve şive farqlarına parallel olaraq, Qırımtatarlar adasında adetler, yaşayış tarzı ve medeniyet baqımından da anıq farqlar bardır.
Böyle qabaca empirik bir añlatuv bile, bugün Qırımtatarlar adını taşığan halqnıñ esas olaraq tek bir tarihiy halqnıñ devamı olamaycağını açıq-aydın köstermektedir. Mevcüt til ve medeniyet ususiyetleri bu halqnıñ asıl qısmınıñ tamırlarınıñ tarihiy Türk etnosına tayanğanını hiç bir şübege yer bermeyecek ölçüde ortağa qoymaqtadır. Şay olsa da, etnik Türk unsurlarınıñ yarımadadaki akimiyeti astında keçken çoq uzun bir esnas içinde Musülmanlaşqan yaki Türkleşken başqa etnoslarğa mensüp kişilerniñ de bu terkipke kirgenini qayd etmek kerektir. Niayet, unutılmamalıdır ki, strategik olaraq yollarınıñ çatışmasında yerleşken Qırım, eñ eski çağlardan berli pek çoq sayıda kimerleri biri-birinen aqraba, kimenleri ise bütünley farqlı halqlar keçken, atta yerleşken bir memleket edi. Bundan ğayrı, mında yaşağan halqlarnıñ da çoq keñiş bir coğrafiyanen daima sıqı munasebetleri, keliş-ketişleri bar edi. Bu meyanda, Türk ya da proto-Türk halqlarınıñ Qırımda yaşağanlarından evel, İsadan Ögüne IX-ıncı asırdan başlap yarımadada Kimmer, Tavr, İskit, Sarmat, Yunan ve Got akimiyetleriniñ tesis etilgenleri bilinmektedir. Antik çağlardan berli de hususan Yalıboyunda canlı bir ticaret ve şeerleşme adisesi bar edi. Bu halqlardan qalğanlar ve daa soñraları Qırımğa kelgen halqlar elbette biri-birlerine qarışqandırlar.
Türk tilli halqlarnıñ Qırım yarımadasında kesen olaraq tespit etilgen eñ eski barlığı, terkibinde Türk tilli unsurlarınıñ pek çoq olğanı bilingen Hunlarnıñ İsadan Soñra IV-ünci asırda yarımadanı öz akimiyetleri astına alıvunen kerçekleşti. Hunlarnıñ Qırımdaki akimiyetiniñ yarımadada ne qadar qalıcı bir iz qaldırmağanı ale daa teşkerilüvini beklegen mevzulardandır. Lakin, Hun imperiyasınıñ darqaluvından soñ, Hunlarnıñ terkibindeki Türkiy halqlardan kimer soylarınıñ, meselâ qadim Bulğarlarnıñ ve ususan Hazarlarnıñ Qırımğa yerleşkenleri bellidir. O vaqıtları, yani VI-ncı asırnıñ ekinci yarısında yarımadanıñ şimalindeki Çöl qısmınıñ qısqa bir vaqıt içün olsa da Türk (“Köktürk”) Kağanlığınıñ hakimiyeti astına kirgenini qayd etmek kerektir. Bu kağanlıqnıñ dağıluvından soñ VII-nci asırnıñ ortalarına doğru Qırımnı da qavrap alğan çoq keñiş bir saada daa bir Türk halqı olğan Hazarlarnıñ devleti teşkil olundı.
Qudretli Hazar İmperiyası akimiyetini Qırım tarihında kritik bir devir olaraq anmaq kerektir. Hazar akimiyeti yarımadanıñ bütünini özüñe tabi etmegen olsa da (cenüpteki Yalıboyunıñ bir qısmı Vizantiya idaresine tabi edi), bu imperiyanıñ terkibinde Qırımnıñ mahsus bir yeri bar edi. Hazar barlığı Qırımda öyle küçli bir iz qaldırdı ki, Hazar İmperiyası ortadan ğayıp olğanından asırlar soñrasında, tap XV-inci asırda bile bazı Avropalılar yarımadanı “Gazariya” olaraq adlandırmağa devam ettiler. Etnik olaraq Türk olmaqnen beraber Museviy bir hanedan tarafından idare etilgen Hazar İmperiyasında başqa dinlerge ve ususan İslâmiyetke de tolerantlıq kösterilmekte edi. Bu sebepten Hazar devletinde bayağı büyük Musülman cemaatleri bulunmaqta edi. Atta Musülmanlarnıñ sayısınıñ Museviy dinindeki Hazarlardan daa ziyade olğanlarını aytmaq mümkündür. Bu sebepten Qırımda Musülmanlarnıñ ilk olaraq Hazar devrinde yani daa Musülmanlıq yañı peyda olğan devirlerde körülmeğe ve yaşamağa başlağanları anıq bir aqiqattir.
Qırımdaki Hazar akimiyeti IX-ıncı asırnıñ ekinci yarısında soñuna yetken olsa da, Aziyadan kelgen yañı köçebe ve cenkçi Türk dalğaları muitniñ progressiv Türkleşüv esnasını devam ettirdiler. Bu meyanda, belli Türk qavmi Peçenekler X-uncı asırnıñ ekinci yarısından başlap yarımadanıñ çöl ve dağ etekleri qısmına akim oldılar ve anda yerleştiler. O devirde, Qırım Peçeneklerneñ Bizans İmperiyası arasındaki munasebetlerniñ esas noqtasını teşkil ete edi.
Peçeneklerniñ artından kelgen daa bir Türk qavmi olğan Qıpçaqlar (Ruslar bergen adnen: “Polovetsler”) XI-inci asırnıñ ekinci yarısından başlap Qaradeñizniñ şimalindeki keñ qulan çöllerde ve Qırımda akimiyetlerini qurdular. Aman aman bugünki Monğolistandan başlap tap Şarqiy Avropağa qadar Qaradeñizniñ şimali boyunca uzanğan muazzam keñişlikteki saağa “Deşt-i Qıpçaq” (Qıpçak çölleri) adı berilgeni boş-boşuna degildir. Qıpçaqlar pek keñ bir saada asırlar devamda akim olsalar da, olar yerleşken memleketler içinde Qırımnıñ ususiy bir yeri bar edi. Qıpçaq Türk tiliniñ abidesi qabul etilgen Qıpçaq luğatı “Codex Cumanicus”nıñ (Kodeks Kumanikus) Qırımda yazılğanı buña delildir. Qıpçaq akimiyeti, yarımadanıñ Türkleşüvi tarihinde eñ muim burulış noqtalarından birini teşkil ete. Qıpçaqlarnıñ Qırımnıñ tarihında qaldırğan izleriniñ büyüklügi, bugün Qırımtatarlar adı berilgen halqnıñ tilinde ve medeniyetinde eñ büyük yerni Qıpçaq unsurlarınıñ teşkil etüvinden körüle. Muaqqaq ki, Qırımtatarlar Qıpçaqlarnıñ soyundan kelgen halqlardan biridir.
Qırımnıñ büyük qısmındaki Qıpçaq hakimiyeti XIII-ünci asırnıñ ortalarına qadar devam etti. Bu arada yarımadanıñ cenüp sahillerinde, qısqa bir vaqıt içün olsa da, ilk kere cenüpten kelgen Türk unsurları akim oldu. 1227’de Qoniya Sultanı I-nci Alâeddin Keyqubatnıñ emrindeki Hüsameddin Çoban Bey bir Selçuqlı deñiz flotınen keldi ve Qıpçaqlarnı yeñip Sudaqnı ve çevresini öz eline keçirdi.
Aslı, Qıpçaqlarnıñ Musülmanlar ve İslâmnen alâqaları bundan çoq ögüne başlağan edi. Pek çoq Qıpçaqlar qul yaki ücretli asker sıfatınen Musülman memleketlerde cenkçi vazifesini yapmaqta ve elbette bular Musülmanlıqnı qabul etmekte edi. Ususan, Mısırdaki qul tamırlı askerler esas olaraq Qıpçaqlardan teşkil olunğan edi. Bu Qıpçaqlar Mısırda resmiy adı “Türk Devleti” olğan Memlük sultanlığını qurdular. Monğol ordularını tarihta birinci sefer yengen ve Musülman topraqlarından soñki Haçlı basqıncılarnı quvup çıqarğan da bu Qıpçaqlar edi. Memlük devletiniñ ilk sultanları olğan Qutuz ve Beybars Qıpçaq çöllerinde doğğan Qıpçaqlar edi. Olardan soñra Memlük tahtına çıqqan Sultan Qalavunnıñ Qırımdaki Solhat (Eskiqırım) şeerinde cami qurduruvı, ihtimaldir ki o Qırımda doğğanı içün edi. Qırımda doğğan daa başqa çoq Qıpçaqlar Mısırdaki Memlük devletinde ög saflarda yer aldılar.
XII-nci asır başlarında Çınğıs Hannıñ qurğan muazzam imperiyası Qırımnıñ da qaderini bütünley deñiştirdi. 1237-de Çınğıs Hannıñ torunu Batu yolbaşçılığında künbatış betke areket etken ordular deyerlik bütün Künçığış Avropanı akimiyetleri astına aldılar. Qırım da bular arasında edi. Çınğıs Hannıñ imperiyası ondan bir müddet soñra dörtke bölüngende, Qırım da bütün Qıpçaq çölleri kibi Altın Orda (aslı “Uluğ Orda”) namınen bilingen ve özü bir imperiya şeklinde olğan, muazzam ve pek qudretli devletniñ issesine tüşti.
Çınğıs Hannıñ özi Monğol olsa ve qurğan devletinin eñ üst elitası Monğollardan teşkil olunsa da, asıl Monğol halqı bu imperiyada azlıq bir halqtan ibaret edi. İmperiyada başqa halqlarnıñ, ususan da çeşit Türk halqlarınıñ balaban issesi bar edi. Bu sebepten, Çınğıs Han imperiyası bölüngende peyda olğan dört ayrı devletten üçü qısqa bir vaqıt içinde aman bütünley Türkleşip Musülmanlaştı. Bulardan biri de Altın Orda edi.
Çınğıs Han ordularınıñ Qırımnı da akimiyetleri astına aluvı Qırımdaki Qıpçaq barlığınıñ soñu olmadı. Aqsine, Qırımnıñ Qıpçaqlaşuv esnası daa da ziyadeleşti demek yañlış olmaz. Birinciden, yuqarıda aytqanımız kibi “Monğol orduları” degen topluluqlar içinde Monğollardan daa ziyade Türk unsurları, ususan da Qıpçaqlar bar edi. Yani Rus edebiyatında “Monğol-Tatar basqıncılar” olaraq körsetilgenlerniñ çoqusı asalet ep bir Qıpçaqlar edi. Ekinciden, Qıpçaq çöllerini alğan Çınğıs Han ordularındaki Qıpçaq olmağanlar da içine kirgenleri “Qıpçaq deñizi”nde qısqa bir müddet içinde Qıpçaqlaştılar. Tek Qırım degil de, bütün Altın Orda XIV-ünci asırğa kelgende Türkleşken (Qıpçaqlaşqan) ve Musülmanlaşqan edi. Altın Ordada asıl halq da devlet de Monğol tilinde degil, Qıpçaq Türk tilinde laf ete edi.
(DEVAM ETECEK)
