1783 QIRIMNIÑ RUSİYE İMPERİYASI TARAFINDAN İLHAQI
Qırım Hanlığı quruluvından 18-inci asırnıñ başlanğıcına qadar Şarqiy Avropanıñ eñ küçlü devletlerinden biri oldı. Bu vaqıtta Lehistan ve Moskva devletlerinen küreşti ve çoqça muvafakiyetler qazandı. Eki devlet de Qırım Hanlığına bergi yibergen. Moskvanıñ 17-nci asırda yibergen bergilernen pek çoq şeher qurulabile edi. Faqat 18-inci asırğa kelgende, Avropanıñ zemaneviy askeriy ve ordu yañılıqlarnıñ aldında qalğan hanlıq bu yañılıqlarnı özüne işlegen Rusiye İmperiyasına qarşı mağlüp olmağa başladı.
1711 senesindeki Prut Harbinde mağlüp olğan Rusiye, 1736-1739 seneleri arasında keçken harpte Qırımnı işğal etti. Bu harp aynı vaqıtta Rusiye ordularnıñ Qırımnıñ içerisine qadar kirgeni ilk harp oldı. Bu vaqıttan ögüne de 1689 senesinde Rusiye ordusı Orqapığa kelgen edi. Faqat Hacı Selim Geray Han olarnı mağlüp etken edi. 18-inci asırda hanlıqnıñ Rusiyenen harplerniñ Deşt-i Qıpçaq ve Qırımnıñ içinde olğanını köremiz.
Qırım Hanlığınıñ darqatılması ve Qırım başta olmaq üzere bütünley topraqlarnıñ 1783 senesinde Rusiye İmperiyası tarafından ilhaq etilmesiniñ tamırları 1768 senesinde ilân etilgen harpten başlana. Qırım Hanlığına bağlı olğan Balta qasabasına Rus askerleriniñ kirip burayı yaqmalarından soñ Osmanlı Devleti ve Qırım Hanlığı, Rusiyege harp ilan etti. Bu harpte Qırım Geray Han 1769 senesinde Ukraina topraqlarında muvafaqiyetli bir sefer yaptı. Faqat onıñ vefatından soñ harpte Ruslar ğalip olmağa başladı. 1771 senesinde General Vasiliy Mihailoviç Dolgorukov, Rus ordusıñı Qırımğa alıp bardı. Ruslar o vaqıtta Qırımnı işğal ve istila etti. Qırım hanı III-nci Selim Geray Han ise yarımadanı terk etip İstanbulğa ketti. Anda Qırım içün yardım qıdıracaq edi. Afsus ki, Osmanlı Devleti de o vaqıtlarda harpte mağlup olmağa başlagan edi.
1772 senesinde II. Sahib Geray Han, İstanbulğa ketken III-nci Selim Geray Hannıñ yerine Qırım hanı olğan. Yañı han işğal astındaki Qırımda Rusiye İmperiyasınen körüştü. Olarnı düşman kibi körmek yerine sulh yoluna ketebilecek bir ortaqlaşma qıdırdı. Qalğay Şahin Geray Sultan da Peterburgqa yiberildi. Şahin Geray Sultan, Peterburgqa birinciden Çariçe II-nci Yekaterina tarafından yahşı qarşılandı. Qalğay Sultan anda özüniñ işine yarayacaq er şeyni baqtı ve Ruslarnıñ payitahtında özü içün münasebetler qurdı.
Şahin Geray Han
1772 senesinde Rusiyenen olğan bu yaqın munasebetler neticesinde II. Sahib Geray Han, Qarasuvbazarda olarnen bir añlaşma imzaladı. Qarasubazar Añlaşmasına köre Qırım Hanlığı, qadimiy olaraq mustaqil bir devlet olğanı içün bundan soñ Osmanlı Devletiniñ astında olmayacaq ve Rusiye İmperiyasınen harpke devam etmeycek edi. Osmanlı Devleti de 1774 senesinde Rusiyenen bir sulh añlaşması imzaladı. Küçük Kaynarca Añlaşmasına köre Qırım Hanlığı mustaqil bir devlet olaraq Osmanlı Devleti tarafından da qabul etildi. Qırım, Quban, Yedisan, Yediçqul ve Bucaqta olğan Tatarlar öz hanlarını özleri saylayacaq edi. Bu vaqıttan soñ Qırım Hanlığı müstaqil bir devlet oldı ve Osmanlınıñ astından çıqtı.
Küçük Kaynarca Añlaşmasına köre Qırım Hanlığınıñ sıñırları
Qırımnıñ mustaqil bir devlet olmasına qarşı olğan mırzalar II-nci Sahib Geray Hanğa qarşı IV. Devlet Geray Hanğa qol tuttılar. IV-nci Devlet Geray Hanğa köre Qırım Hanlığı eskiden olğanı kibi Osmanlığa bağlanmalı ve Ruslarnıñ askeriy quvetlerini Qırımdan yiberilmeli edi. Bunıñ içün Qırım içinde ve İstanbulda özüne qol tutacaq yardımlar qıdırdı. Faqat Osmanlı Devleti harp yañı bir harp başlamasından tartınğanı içün bu yardım taleplerine yeterli derecede cevap beremedi. IV-ünci Devlet Geray Hannıñ, Rusiyege qarşı siyaset aydaması da Şahin Geray Sultannıñ ögüne Ruslardan soñ bir miqdar aqça tölegende kimer mirzalarnıñ destegini özüne qoşmasına sebep oldı.
1777 senesinde Qırım Hanlığı tahtına Rusiyeniñ askeriy yardımınen Şahin Geray Han keçti. Mında aytmaq kerek ki, Şahin Geray Hannı tahtqa keçirmek içün Rusiye ordusı Qırımnıñ içinde oña qarşı olğan mırzalarnen cenk etmedi. Qırım içindeki mırzalarnıñ çoqusı Şahin Geraynı han olaraq qabul etti. Bu vaqıttan soñ Şahin Geray Han, Qırım Hanlığında yapmagan istegeni yañılıqlar içün çalıştı. Birinciden, mırzalarnıñ hanlıq üstündeki quvetini sındırmaq istegen han olarnıñ qolundaki topraqlarnı ehalige darqattı. Soñ bu topraq bergilerni mirzalarnıñ degil, hannıñ memurlarnıñ cıyacağını ilân etti. Bu topraq reformalarından başqa askeriy olaraq da Rusiye ordusı kibi yañı bir ordu qurmağa kirişti. Bunıñ içün de Qırımtar yaşlarından asker almağa başladı ve olarğa Rusiye ordusı kibi uniform kiydirdi. Beşliler adını bergen bu yañı ordusı zemaneviy Avropa orduları kibi olacaq ve qadimiy Tatar-Mogol orduları kibi olmayacaqtı. Çünki artıq qadimiy ordular zemaneviy ordularnıñ qarşısında muvafaqiyetli degil edi.
Rusiye ordusınıñ isyan bastıruvı
Şahin Geray Hannıñ bu yañılıq teşebbüsleri muvafaqiyetli olamadı. Çünki onıñ bu topraq işlerine mırzalarnıñ ve askerlerni Rus askeri kibi kiyindirmesi halqnıñ açuvlanmasına sebep oldı. 1777 senesinde çıqqan isyannı ancaq Rusiyeniñ qol tutmasınen bastırabildi. Ruslarnıñ vahşeti soñunda halq ve mırzalarnıñ çoqusı Şahin Geray Handan qorqmağa ve onıñ yerine yañı bir hanğa qol tutmağa başlağanlar. Bu vaqıtlarda Qırımda bütünley iç harp oldı. Şahin Geray Han tahtını isyancılarğa qarşı qorçalamaq içün sert tedbirler keçirdi. Nihayetinde Qırımtatar halqı bu vaqıtlarda iç harpten çoq qıyınlıq çekken ve Şahin Geray Han da istegeni hiç bir yañılıqnı yapamadı.
Şahin Geray Han ve General-poruçik (Korgeneral) Aleksandr Vasilyeviç Suvorov
Çariçe II. Yekaterina 19 Aprel (Nisan) 1783 senesindeki ukazınen (ferman) Qırım Hanlığınıñ darqatılganını ve topraqlarınıñ Rusiye İmperiyası tarafından ilhaq etilgenini ilân etken. Bu ilândan soñ Qırımda fiiliy işğalniñ hazırlıqlarına başlandı. Şahin Geray Hanğa qarşı çıqqan isyannı fırsat körgen Rus Generalı Grigoriy Aleksandroviç Potyomkin Qırımda sanı 50 biñ qadar olğan ordusınen isyancılarnı bastırdı. Potyomkinniñ maqsadı Qırımda Rusiyeniñ bütünley hâkimiyetini sağlamaq edi. Bunı yapqandan soñ Şahin Geray Hannıñ hanlığına soñ berildi ve özü de Qırımdan köçürildi. Qırımtatarlarına Rusiyeniñ astında yaşamaq istemegenleriniñ Qırımdan ketmesi kerekkeni aytıldı. Qırımtatarları vatanlarından köç etsin dep, topraqları qollarından alınıp, Rusiyeden ketirilgen kişilerge berildi. Şahin Geray Han da başta Voronejde yaşadı, soñ Osmanlı topraqlarına köç etkende, Rodosqa sürgün etildi. Anda 1786 senesinde idam etildi.
Saylanğan Bibliografiya
Davies, Brian. (2016). The Russo-Turkish War 1768-1774: Catherine the Great and Ottoman Empire. London: Bloomsbury Publishing.
Emecen, Ferideun. (2010). “Şahin Giray”, DİA, C: 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 275-277.
Fisher, Alan. (1970). The Russian Annexation of the Crimea 1772-1783. Cambridge: Cambridge University Press.
Halil İnalcık. (2006). “Kırım Hanlığı”, DİA, C: 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 450-458.
Halim Geray Sultan. (1327). Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi. Yay. Haz. Ablâkim İlmiy. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası.
Laşkov, Fyodor Fyodoroviç (1886). Şagin-Girey Poslednıy Krımskiy Han. Kyiv: Tipografiya A. Davidenko.
Smirnov, Vasiliy Dmitriyeviç. (2016). Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
