KIZILAYNIÑ QURUCILARINDAN QIRIMLI DR. AZİZ BEY
Kızılay, Osmanlı Devletinde qurulğan milliy ve halqara bir yardım cemiyetidir. Bu cemiyetniñ quruluvı 1865 senesinde Osmanlı tarafından da imza etilgen Cenevre Añlaşmasından soñ oldı. Bu añlaşmağa köre Osmanlı Devletinde de Qızıl Haç Komiteti kibi bir komitet yaki cemiyet qurulacaq edi. İstanbuldaki Mekteb-i Tıbbiye (Tıp Fakulteti) muallimlerinden olğan Dr. Abdullah Bey bunıñ içün Tabibler Cemiyetinde körüşlerni añlatqan bir çıqış yaptı. Onıñ aytqanı yaralı askerlerge cephede yardım etmek içün qurulacaq bu cemiyetke qol tutmaq istegenler arasında Qırımlı Dr. Aziz Bey de bar edi. Qızıl Haç Komiteti kibi teşkil edilecek bu cemiyetniñ Osmanlıda öz menligi olması içün Hıristiyanlarnıñ haç simvolı yerine Müslümanlarnıñ hilâl simvolını tevsiye etken de Qırımlı Dr. Aziz Bey edi.
Qırımlı Dr. Aziz Bey
Kızılay cemiyeti yaki o vaqıtlarda Hilâl-i Ahmer dep belgilengen bu cemiyetniñ qızıl hilâl simvolnı tavsiye ve qabul ettirgen Qırımlı Dr. Aziz Bey oldı. 1868de “Mecrûhîn ve Marzâ-yi Askeriyyeye İmdad ve Muâvenet Cemiyeti” adınen qurulğan ilk cemiyet, onıñ tırışmasınen 1877de Hilâl-i Ahmer Cemiyeti adınen faaliyetlerine devam etken. Cemiyet bugün de "Türk Kızılay" adınen milliy ve halqara yardım faaliyetlerine devam ete.
Hilâl-i Ahmer Cemiyetiniñ simvolı
Qırımlı Aziz Beyniñ babası İdris Efendi ve qartbabası Ali Efendi, Bağçasarayda teri işleri yapqan sarac esnafından eken. İdris Efendi 1802 senesinde Bağçasarayda doğğan ve 1839 senesinde qorantasınen beraber İstanbulğa köç etken. 1830-larda Rusiyeniñ, Qırımda yaşağan Qırımtatarlarına repressiyası ve zulmü artqanda, belli ki, İdris Efendiniñ qorantası da bu sebepnen Osmanlığa köç etken Qırımlı muhacirlerinden edi. Aziz Bey ise muhaceretten bir sene soñ 1840-ta İstanbulda doğğan. Qorantasınıñ Qırımdan kelgeni ve özü de Qırımtatar dep Osmanlıda oña Qırımlı taqmaq kibi aytılğan. Dr. Aziz Beyniñ babası İdris Efendi, muhacerette 35 sene yaşağandan soñ, İstanbulda 1873 senesinde 73-nci yaşında vefat etken.
Qırımlı Dr. Aziz Bey, İstanbulda tıbbiye mektebinden 1865 senesinde mezun olğan. Askeriy bir mektep olğanı içün “kolağası”, yani qıdemli yüzbaşı rütbesi bar edi. Mezun olğandan soñ iç hastalıqlar alanında çalışmağa başladı. Vefat etmezden evel “miralay” (albay/polkovnik) rütbesinde edi.
Hilâl-i Ahmer Cemiyetiniñ umumiy merkezi
Dr. Aziz Beyniñ eñ mühim işlerinden birisi Osmanlı Devletinde Fransızca oqutılğan tıp tilini Türkçege aylandırmaq içün tırışmaq oldı. Türk balalarınıñ tıp fakultetinde oqumaqtan tartınmalarınıñ temel sebebi Aziz Beyge köre Fransızca edi. Çünkü fakultetniñ Türkçe oqutulmasından soñ padişahnıñ istegeni kibi Türk balalarından bu mektepte oqumaq istegen soyunıñ çoqlaşacağını oylağan. Bunıñ içün de arqadaşları Mehmet Nuri Bey ve Dr. İbrahim Vahit Beynen birlikte Fransızca ders kitaplarını Türkçege tercime etti. Onıñ da bu şekilde hizmet etkeninden soñ fakultette oqutılğan til Türkçe oldı. 1867 senesinde qurulğan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyeniñ ilk müdiri de Qırımlı Dr. Aziz Bey oldı ve vefat etkeni 1878 senesine qadar bu vazifede devam etti. Müdir olğanı bu yañı tıp mektebinde dersler de berdi ve talebeler yetiştirdi. 19-ıncı asırda tıp fakultetinde Türkçe oqutılması demek o vaqıtlarda Türkçeniñ bir ilim tili olabilecegini isbat etkeni añlamına da kele. Dr. Aziz Bey de bunı isbat etmek içün tırışqan. 1873 senesinde de Fransızca bir tıp luğatını da Türkçege tercime etti. Onıñ bu çalışması da Fransızca ve Türkçeni bir tıp luğatı tercime etebilecek derecede yahşı bilgenini körsete.
Qırımlı Dr. Aziz Beyniñ kitabı İlm-i Emrâz-ı Umumiyye
Qırımlı Dr. Aziz Bey umumiy marazlar, himiya, iç hastalıqlar ve fizik haqqında kitaplar yazdı. Onıñ kitapları uzun bir vaqıt derslerde talebelerge oqutılğan mühim ders kitaplarından oldı. Bu kitaplardan başqa Mecmua-i Fünûn adındaki ilim mecmuasında himiya ve marazlar haqqında qısqa malümat yazıları yazğan.
1878 senesinde vefat etken Qırımlı Dr. Aziz Beyniñ coyulgan mezarı yerine temsiliy bir mezar yasaldı. Qızılaynıñ diger qurucılarından olğan Dr. Abdullah Bey ve Dr. Aziz Beyniñ temsiliy mezarları bugün İstanbuldaki Eyüp Defterdar Camii bağçasındadır.
Saylanğan Bibliografiya
Çapa, Mesut. “Kızılay”, DİA, C: 25, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002), s. 544-546.
Kırımlı Aziz Bey. İlm-i Emrâz-ı Umumiyye, İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, 1872.
“Kırımlı Öğretmen Aziz Bey (1840-1878)”: http://kizilaytarih.org/kurucular.html (Erişim tarihi 13.02.2021).
Saygılı, Sefa. Türk Kızılayı’nın Kurucularından Kırımlı Dr. Aziz Bey, Ankara: Türk Kızılayı, 2011.
