NOMAN ÇELEBİCİHAN
Ufuk AYKOL 
1885 Senesinde Qırımnıñ Or uyezdiniñ Büyük Sunaq köyünde doğğan Noman Çelebicihan, Qırımtatar milliy areketinin yolbaşçısı, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ reisi, Tavrida ve Batı Rusiye Musulmanlarnıñ müftisi edi. Bulardan ğayrı hususan aytmak kerek ki, Çelebicihan Efendi, Qırımtatarlarnıñ milliy marşı olğan "Ant Etkenmen"ni yazğan Qırımtatar halqınıñ milliy şairi edi. Ömürni Qırımtatar halqınıñ azatlığı ve Qırımtatar tiliniñ qorçalanması içün küreşmeknen keçirdi.
Noman Çelebicihan ilk mektep tasilini Qırımda alğandan soñ İstanbulğa ketti. Mında 1908 senesinde tasilini devam etti ve uquq oqudı. Tasiline devam etkeni senelerde Qırımda ve İstanbulda, İsmail Bey Gaspıralınıñ Terciman ve Yaş Tatarlarnıñ yolbaşçısı olğan Abdürreşid Mediyevniñ Vatan Hadimi gazetalarını oquğan edi. Bu vaqıtlarda İstanbulda kene onıñ kibi talebe olğan Qırımtatar dostlarınen (Cafer Seydamet, Ablâkim İlmiy, Abibulla Odabaş) Qırım Talebe Cemiyeti adında bir cemiyetni teşkil etti. Buna köre cemiyet, İstanbulda talebe olğan Qırımtatar yaşlarınıñ ihtiyaçlarına qol tutacaq edi. Bu cemiyetten ğayrı milliy işlerde işanğañı Qırımtatar talebelernen birlikte Vatan Cemiyeti adında gizli bir cemiyet qurdı. Bu cemiyetniñ maqsadı Qırımda milliy teşkilatlar qurmaq ve azatlıq içün çalışmaq edi.
1917 senesinde Rusiyede çıqqan Revolutsiyadan soñ Qırımtatar halqı da öz taqdirini tayin etmege fırsat taptı. Bunıñ içün toplaşuvlar keçirildi ve komitetler quruldı. Aprelde Qırımnıñ Aqmescit şehrinde keçirilgen Qırım Musulmanları Vekilleri Syezdi, Noman Çelebicihannı Qırım Musulmanları İcra Komitetiniñ reisi ve Tavrida ve Batı Rusiye Musulmanlarnıñ müftisi olaraq sayladı. Bu künden başlanıp Qırımtatar halqınıñ vatanında milliy medeniyetniñ qorçalanması ve daa ziyade köterilip ösmesine ğayret kösterdi. Hansaraynıñ milliy muzey olması ve İsmail Bey Ğaspıralınıñ adına bir muallimler mektebi qurulması bularğa misal ola.
9 Dekabr 1917 tarihinde Qırım Hanlığınıñ paytahtı olgan Bağçasarayda, Qırımtatar Milliy Qurultayı açıldı. Bu Qurultay, 26 Dekabrde qabul etkeni ilk Qırımtatar konstitutsiyası olğan Qanun-u Esasiynen Qırım Halq Cumhuriyeti esasını qabul ve ilan etti. Buña köre Qurultayda milliy ukümet saylavları keçirildi. Noman Çelebicihan bu saylavda Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Reisi ve Adliye Müdiri olaraq saylandı. Milliy ukümetniñ reisi olgan Çelebicihan, Qırım Halq Cumhuriyetini qorçalamaq içün Bolşeviklerğe qarşı küreşti. Afsus ki Bolşevikler ğalip çıqqanda, Milliy Ukümet merkezi olğan Aqmescitni qollarına aldılar. Bolşevikler, Noman Çelebicihannı 26 Fevral 1918 senesine Aqyarda şehit ettiler.
Noman Çelebicihan hayatını Qırımtatar halqınen bağlı köre edi. Talebeligi vaqtında Qırımtatarca içün Yaş Tatar Yazarları Cemiyeti dep kiçkene bir cemiyeti da teşkil etken edi. Başqa yaqtan baqqanda onıñ siyasiy menliginden ğayrı bir edebiy bir menlikni de köremiz. Qarılğaçlar Duası adındaki ikâyesi ve Ant Etkenmenden ğayrı yazğanı Tatarlar Yurtu ve Savluqman Qal Tatarlıq adlı şiirleri Qırımtatar edebiyatınıñ en müim misalleri arasında körsetile.
Saylanğan Bibliyografiya
Hatif, Osman Kemal. Gökbayrak Altında Millî Faaliyet. Haz. Hakan Kırımlı. Ankara: Kırım Derneği Genel Merkezi, 1998.
Kırımer, Cafer. Bazı Hatıralar. İstanbul: Emel Vakfı, 1993.
Kırımlı, Hakan. Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
ANT ETKENMEN
Ant etkenmen milletimniñ yarasını sarmağa,
Nasıl olsun, bu zavallı qardaşlarım çürüsin?
Onlar içün ökünmesem, qayğırmasam, yanmasam,
Yüregimde qara qanlar qaynamasın, qurusın!
Ant etkenmen şu qaranğı yurtqa şavle sepmege,
Nasıl olsun, eki qardaş bir-birini körmesin?
Bunı körip buvsanmasam, muğaymasam, yanmasam,
Közlerimden aqqan yaşlar derya-deñiz, qan bolsun.
Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege,
Bilip, körip milletimniñ közyaşını silmege.
Bilmey, körmey biñ yaşasam, Qurultaylı Han bolsam,
Kene bir kün mezarcılar kelir meni kömmege.
LUĞAT
Ökünmesem: Dertlenmesem
Qayğırmasam: Üzülmek, tasalanmak
Şavle: Işık
Buvsanmasam: Çok sinirlenmek (kaynayıp buhar olacak kadar kızmak)
Muğaymasam: Hüzünlenmek, üzülmek, incinmek
BASTIRIQ
Dört taş divar, eñ töpede bir kiçkene pencere,
İçke demir çabaqlardan ışıq tuvul, dert kire.
Er köşede dım kölgeler, yeşil küfler köpüre,
Yataq tahta, yemek fena, yerden suvuq üfüre.
Hızmetçi de er kün bunı suvlap-suvlap sipire,
Kimerde bir anaynı da sögip sala, köz köre.
Aqşamlar bu qara üyge qara perdeler kere,
Yañğızlıqlar yañğız canğa canlı tüşler köstere.
Ğarip yürek çapalana, tenler, tükler ürpere,
Tozmay göñül avalanıp, alçala bom-boş yere.
Nevbetçiler gece-kündüz qarap, cürip teşkere,
Qapıdaki avır kiltni er saat dört – beş kere.
Bu kölgeli, qara suvuq kiltli qara mezarğa
Yamanlardan daa da pek yahşı insan köp kire.
Kirgenden soñ işler belli: tura-tura ya cüre,
Ya da aqsız azaplarğa dayanalmay delire…
LUĞAT
Töpede: Tepede
Kiçkene: Küçük
İçke: İçeriye
Çabaqlardan: Demirden etrafa sıçrayan demir parçaları
Dım: Nem, tav
Dım kölgeler: Nemli (sisli) gölgeler
Kimerde: Bazende
Sögip: Kızıp, azarlayıp
Köz: Göz
Üyge: Eve
Yanğızlıqlar: Yalnızlıklar
Yanğız: Yalnız
Canğa: Cana
Çapalana: Koşturuyor, (yürek için) hızlı çarpıyor
Tükler: Tüyler
Qarap: Bakıp
Teşkere: İnceliyor
Yamanlardan: Kötülerden
Cüre: Yürüyor
Aqsız: Haksız
YOLCU ĞARİP
Ay! Munarnıñ sil yüzüñden, menden ışıq qızğanma!
Men bir ğarip yolcu edim, qaldım qara dağlarda.
Yol şaşırdım, kün aşırdım, saña baqıp ağlar da –
Ah çekerim. Aç yüzüñni, meni yaman köz sanma.
Aç yüzüñni, saç nuruñnı: uçurumlar, qayalar
Işıq alsın, aydınlansın, kölgeleri silinsin.
Topraq-topman qardaş iseñ, köksüñdeki şu taşlar
Granitler qara yerge ayna olup körünsin!
Yüregime sırdaş iseñ, közümdeki şu yaşlar,
Çeçeklerge tökecegim, o çıqlarğa qarışsın.
Tañ yıldızı doğar eken, elbet, meni o bekler,
Saç nuruñnı, yolcu ğarip asretine qavuşsın!
LUĞAT
Munarnıñ: Pınarın
Yaman: Kötü
Köz: Göz
SARI TÜLPAN
İlk baarni mücdelegen sarı tülpan,
Bare böyle solmasaydıñ iç bir zaman.
Güzel yosma ğonceñ ile endamıñı
Er kün sever, öper edim sayğılarman.
Göñlümizni hoşlandırdıñ, sarı tülpan,
Men de seni elden, yelden qızğanırman.
Uzaqlardan, kökten, yerden çoq süyemen,
Küneşlerniñ, yıldızlarnıñ közü yaman.
Sarı tülpan, bağçamıznı şeñlendirdiñ,
Pek az zaman qırıq göñlüm eglendirdiñ.
Yarın sen de qırılacaq, öleceksiñ,
Ölecekseñ, bu dünyağa niçün keldiñ?
LUĞAT
Tülpan: Lale
Baarni: Baharı
Yosma: Taze, genç, güzel
Gonceñ: Goncan (gül goncası)
Qızğanırman: Kıskanırım
Süyemen: Seviyorum
AYGİDİ TATAR YAŞLARI!
Aygidi tatar yaşları, oqumaylar!
Erenlerge eş bolıp, yol quvmaylar.
Başta aqıl bar eken, közde qaruv,
Körmey, bilmey yürmekten utanmaylar!
Aygidi tatar yaşları, oqumaylar!
Oqusalar kimseden kem qalmaylar.
İstanbulda, Parijde birinci bola,
Yaponlar da onlarğa yetalmaylar.
Aygidi tatar yaşları, yoq başları,
Törelermen yolda ösken yolbaşları.
Yolbaşları bolmağanda horluq körip,
Qayda barsa tökeler közyaşları?
LUĞAT
Quvmaylar: Takip etmiyorlar
Qaruv: Bakış, görüş
Körmey: Görmeden, görmeyip
Bilmey: Bilmeden, bilmeyip
Kem: az, eksik, geri
Parijde: Paris’te
Yetalmaylar: Yetemiyorlar, yeterli gelmiyorlar
Ösken: Büyüyen
Qayda: Nerede
SAVLUQMAN QAL TATARLIQ
Savluqman qal Tatarlıq, men ketem cenkke,
Atımnıñ başı aylandı ahret betke.
Seniñ içün yaşadım, sensiz ölsem,
Bilmem nasıl kirermen boş cennetke.
Senden tuvdı göñlümde sağlam şavle,
Qalbime de qızğın küç senden kele.
Qarsambalar qarşılap, qazalar atlap,
Yıldızlarğa yüksel de uç, avele!
Avdarılğan al tavlar, tamular taşqan,
Bu işlerge biz tuvul, melekler şaşqan.
Hırpalanğan menlikler, horlanğan qızlar,
Balasın taşlap anaylar çöllerge qaçqan.
Artıma baqsam aq ömür, aldımda ölüm,
Köp uzamaz belliymen qaranğı yolum.
Qarsambadan havf etmey, kölgeden qorqmay,
Soñ nefeste Tatar dep uzanır qolum.
LUĞAT
Savluqman: Sağlıkla, esenlikle
Ketem: Gidiyorum
Aylandı: Döndü
Betke: Yönüne, tarafına
Kirermen: Girerim
Tuvdı: Doğdu
Şavle: Işık
Qarsambalar: Felâketler, belalar, musibetler
Avele: Havalan
Avdarılğan: (bütünü ile) devrilmiş, alt üst olmuş
Tavlar: Dağlar
Tamular: Cehennemler
Tuvul: Değil
Şaşqan: Şaşırmış
Menlik: Ben duygusu, egoizm
Balasın: Çocuğunu
Aldımda: Önümde
Havf etmey: Korkmayıp
