HANSARAY
Hansaray, Qırım Hanlığınıñ paytahtı Bağçasarayda hanlarnıñ ve qorantasınıñ oturğan sarayı edi. Qırım hanı ve qorantası mında yaşay ve hanlıq bu merkezden idare etile edi. Hansaray içün Qırım Hanlıgınıñ siyasiy simvolı dep aytmağa mümkün. Bugün de Qırımtatar halqınıñ milliy simvollarından biridir.
Hansaray, 16-ncı asırnıñ başlarında I-inci Meñli Geray Han vaqtında quruldı. I-inci Sahib Geray Han vaqtında ise azbarı ve caminen saray esas yapısını aldı. Bağçasaray da Hansaraynıñ etrafında qurularaq östi. 1736 senesine qadar saray yapısını saqlap oldı: Bu tarihte General von Münnich komandanlığındaki Rus ordusı Qırımğa kirip Hansaraynı yaqtı. Saray bütünley yaqılıp yıqılmasa da, büyük bir bozğunlıq kördi. Soñki hanlar da bu bozğunlıqnı tamir etmeğe tırıştı. Bu vaqıttan soñ Hansaray yaqılmaqtan ögüneki halına qaytarılmağa tırışıldı.
20-nci asırnıñ başlarında Hansaray
1783 senesinden soñ Hansaray, Rus çarlarınıñ ve qorantasınıñ Qırımdaki iqametgâhı kibi qullanıldı. 1853-1856 senesinde olğan Qırım Cenkinde de Rus askerleri içün hastahane oldı. 1917 senesine qadar Rusiye İmperiyasınıñ qolu astında olğan Hansaray, Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayı tarafından azat olundı. 3 Qasım (Noyabr) 1917 tarihinde Hansaray milliy müzey olaraq ilân etildi. Üseyin Bodaninskiy de bu müzeyniñ müdiri oldı. 9 Aralıq (Dekabr) 1917 tarihinde ötkerilğen Qırımtatar Milliy Qurultayı da bu yerde yapıldı. Sovet vaqtında Hansaray müzey olaraq yaşamaqnı devam ettirse de, Stalin vaqtında tarihçilerniñ ifadesiyle “qaranlıq bir devirge” kirdi. Afsus ki, Hansaray eñ qaranlıq vaqıtlarnı Stalin ve soñki Sovet devrinde yaşadı.
1938 senesinde Hansaray içün çalışqan Osman Nuri Aqçoqraqlı kibi Qırımtatar tarihçilerniñ Stalin diktatında qurşunğa tizilmesinen bu “qaranlıq devir” başlandı dep qabul etile. II-nci Cihan Cenkinde de Hansaray zarar kördi. Kollektsiyalarındaki pek çoq degerli şeyler hırsızlandı. Cenkten soñ Hansaray, Qırımtatarlarnıñ tarihiy mirasına qarşı qullanıldı ve halqnıñ aleyhinde bir propaganda müzesi yapıldı.
Hansaraynıñ kiriş qapısı ve o yaqtaki maiyet binaları 18-inci asırnıñ ortalarında II. Selâmet Geray Han vaqtında inşa etilgen. Qapınıñ eki tarafı da eki qatlıdır. Kirişniñ temir qapısı Yañı Rusiye Oblastı valisi Knyaz Mihail Semyonoviç Vorontsov tarafından yaptırılğan. Mında olğan binaları Vorontsov vaqtında musafirhane olaraq qullanıldı. Azbarnıñ cenübiy kün batqan tarafında ahırlar ve qaravul haneleri yer ala. Bu azbar cenüpteki qapığa qadar uzana. Saraynıñ şimaliy kün batqan qanatı da 18-inci asırda inşa etilgen. Qırım hanınıñ künlük hayatınıñ keçkeni, qabul ve resmiy ziyafet odalarınıñ olğan yer bu qanattır. Bu yer 1787 senesinde II. Yekaterinanıñ Qırımnı ziyareti vaqtında tamir etilgen. Bu tamirde Qırımtatar qol işçiliği duvarlarnıñ ve yerdeki döşemeniñ üzerine sıvama çekilgen.
17-nci asırda Hansaraynıñ körünüşü
17-nci asırnıñ meşhur Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, seyahatnâmesinde Bağçasaray ve Hansaraynı şay añlata: “Bu cennet kibi sarayğa insan baqsa, hayranlıqtan susıp qalır. Bütün maqtavcılarnıñ tilleri de onıñ dülberliginden susqanlar, ama bu qusurlı haqir qolumızdan kelgeni qadar deñizde bir tamçı qadar şavle qoyğan qalemimizle biraz añlatayıq. Evvela bu gönül açqan saraynıñ dört tarafı cennet bağları olğanı içün Bağçasaraydır. Dört tarafı, dört pışmaq kârgir taş duvarlı has saraydı ama etrafından beden tirsekleri ve qule yastıqları yoqtur. Çevre boyu 5.060 adım olıp 4 yerde sağlam ve qaviy demir qapıları bardır.
Evvela birisi şimaliy tarafqa açılır. Darphane Qapısı ki, o tarafta Keyqâvus mutfağı bardır ve kilâr-ı âmire ve çâşnigirler, kilerci odaları bardır. Bir qapısı cenüpke açılğan Bağça Qapısıdır. Bir qapısı qıblağa açılır Eski Baş Qapısıdır. Biri de Yañı Baş Qapısıdır ki, haremge bu qapıdan kirilip bir cennet bağçası keçip qara hadım ağalarnıñ turğan Büyük Harem Qapısıdır. Bu qapıların içinde 360 adet qat qat şahnişin, divan, yüksek köşkler ve pek çoq renkli nağışlı odalar bardır. Her biri padişahnıñ eseridir.
Üç yerde selâmlıqlar bar ki, her birine biñ kişi sığar. Bu divanhanelerğe Tatarcada körünüş dep aytıla. Bir selâmlıq Sahib Geray Hannıñ, ve biri Bahadır Geray Hannıñ. Biri saray meydanına baqqan yañı selâmlıq İslâm Geray Hannıñ ve bu selâmlıqlarda hanlar tahtqa çıqıp Cengizli qanunu üzere şehinşah divanı etip işlerni adaletnen icra eteler.” (s. 509)
I-nci Qaplan Geray Han Çeşmesi
Hansaraynıñ meşhur eki çeşmesinden birevi olğan I-inci Qaplan Geray Han Çeşmesi, Altın Çeşme olaraq da biline. 1733-1734 senelerinde inşa etilgen bu çeşme Osmanlı mimariy sanatınıñ zarif misâllerinden biridir. Diger çeşme ise Közyaşı Çeşmesi. Bu çeşme Qırım Geray Hannıñ apayı olğan Dilâra Bikeçniñ hatırası içün han tarafından inşa ettirilgen. Çeşme bu adını suvunıñ tamçı-tamçı aqmasından ala. Özüniñ dülberligi ve acınıqlı aşq hikâyesi ile çoq sanat eserine de ilham bergen. Meşhur Rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinniñ Bağçasaray Çeşmesi (Bahçisarayskiy Fontan) adlı poeması bular arasında eñ belli eserdir. Bu poemanıñ bar olmasınıñ “1944-ten soñ Bağçasaray adınıñ deñiştirilmesine ve Hansaraynıñ yoq etilmesine mania olğanı çoqluqla qabul etile.” (Kırımlı & Kançal, s. 230).
Közyaşı Çeşmesi
Puşkin ve Közyaşı Çeşmesini körsetken Grigoryeviçniñ tablosu
Hansaraynıñ içinde yer alğan Han Cami birinci defa I-inci Sahib Geray Han zamanında inşa etilgen. 1736 senesindeki Rus ordusınıñ işğalinde ise bütünley yaqılıp yıqılğan. 1738-de bitken cenkten soñ II-nci Selâmet Geray Han devrinde bu camii yañıdan inşa etildi. Eski variantında qubbeli olğan cami bu defa sındırma çatılı olaraq inşa ettirildi. 1990-dan soñ Qırımğa qaytan Qırımtatarlarnıñ tırışmasınen Han Cami yañıdan ibadetke açıldı.
Han Cami
Hansaraynıñ en belgili ve maqtavlı eserlerinden birevi de I-nci Meñli Geray Han vaqtınden qalğan Demir Qapı, divanhanenin sağ yaqqında yer ala. Kimer tarihçiler bu qapınıñ hanlıqnıñ Hansaraydan evel merkezi olğan Salaçıqtan ketirilgenini ayta. “Bu qapınıñ 1503 senesinde İtalyan mimar Alevizio Novıy tarafından Rönesans uslübinde inşa etilgeni qabul etilmekte.” (Kırımlı & Kançal, s. 216) Qapınıñ kitabesiniñ üstünde de Qırımtatarlarnıñ milliy simvolı olğan Taraq Tamğa yer ala.
Demir Qapı
Hansaray bu kün de Qırımtatarlarnıñ eñ müim milliy ve tarihiy simvollarından biri olıp I-inci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ burada keçirilmesi sebebinen azatlıqnıñ ve devletçilikniñ de simvolı olaraq qabul etile.
Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ azaları Hansaraydaki Demir Qapı ögünde
Saylanğan Bibliografiya
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova, 7. Kitap, 2. Cilt, Haz. Seyit Ali Karaman,
Hakan Kırımlı & Nicole Kançal-Ferrari, Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları, İstanbul, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, 2016.
Nicole Kançal-Ferrari, “Han Sarayı”, DİA, C: 15, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997), s. 521-524.
