Qızınıñ Qaleminden Yunus Qandım
Hatice Qandım 
Yunus Qandım, 4 sentâbr 1959-da Özbekistannıñ Taşkent yaqınlarında yerleşken Aqqurğan sovhozında Oraz Qandım ve Naciye Umerniñ qorantasında dünyağa keldi. Babası genç yaşta vefat etkeni içün Yunusnı ve dört qardaşını anası östürdi. Yunus Qandım tasilini Qırımtatar Tili ve Edebiyatı bölüginde Taşkent Devlet Pedagogika İnstitutında kördi.
Birinci şiiri “Oquv Zalında” 1979 senesi icatkâr 20 yaşında ekende Lenin Bayrağı gazetasında neşir olundı. Lâkin icadınıñ büyük qısmı öz vatanına qaytqan soñ dünya yüzüni kördi. 1989 yılında ömür arqadaşı Sabriye ve balaları ile ana-vatanına qaytıp keldi.
Neşir etilgen kitapları:
* “Sen Deñizge Beñzeysin”, 1988
* “Qurultay. O Nasıl Olğan Edi”, 1991
* “Sarı An”, 1997
* “Ümüt Yipi”, 2001
* Noman Çelebicihan aqqında monografiya “Küreş Meydanını Ot Basmaz”, 2002
* “Yüreknen Qaplanğan Yer”, 2008 (vefatından soñ)
* “Yuqu Yoqtır Közlerde”, 2009 (vefatından soñ)
* “Küneşçik”, 2019 (vefatından soñ)
Antologiyalar (Qırımtatar ve Ukrain tilinde):
* “Küneşten Bir Parça” – XIII-bugünge qadar qırımtatar şiiriyeti, 2003
* “Qarılğaçlar Duası” I – qırımtatar bediiy edebiyatı, 2005
* “Qarılğaçlar Duası” II – qırımtatar bediiy zemaneviy edebiyatı, 2006
Tercimeleri (Qırımtatar ve Ukrain tilinde cıyıntıqlar):
Taras Şevçenko
* “Uzaq ve Yaqın – Dalekıy i Blızkıy”, 1999
Lesâ Ukrainka
* “Orman Türküsü”, 2001;
* “Baqiylik Avuçındaki Çeçek” , 2001
Mıhaylo Kotsübinskiy
* “Minareler astında”, 2011
Cengiz Dağcı Romanları:
* Olar da İnsan Edi
* Qorqunç Yıllar
* Yurtunı Ğayıp Etken Adam
* Anama Mektüpler
* Hatıralarda Cengiz Dağcı: Yazıcınıñ Kendi Qaleminen
Bir çoq insannı, Yunus Qandımnıñ öz qısqa ömründe bu qadar başarğanları ayrette qaldırıp ola. Şair aman-aman asker tertibine saip edi. Yuqunı pek azaltqan Yunus Qandım bir adam degil de, sanki üç adam yerine çalışa edi. Sabanıñ saat 3-4 arası Yunus Qandımnıñ zamanı dep sayıla, çünki şu vaqıtta turıp çalışmağa devam ete edi. İcatkârnıñ ruhu tam olaraq şu saatlerde öbür dünyağa uçtı.
Şair, qırımtatar edebiyatınıñ inkişafına pek inana edi. Lâkin iş bu inkişaf öz özüne kelişmez dep yañı istidatlılarnı qıdırmağa ve olarğa yardım etmege çağıra edi. Yaşlarnı edebiyatqa celp etüvde büyüklerniñ de mesuliyetligini duyğan, Yunus Qandım, «Qırım – Menim Vatanım» degen yarışmasını teşkil etip, böylece bütün Qırım boyunca oyuncılıqta, şiir ve ikâye saalarında genç istidatlılarnı qıdıra edi. Ayrıca, 1999 senesi Aqmescit şeerinde yerleşken Milliy Kütüphanemiz ile aynı azbarda yerleşken ve al-azırda işini devam etken ‘İlham’ adlı Genç Şairler klubını qurğan edi.
Destan, Edip Bağçasaraylı, Leniye İzmailova, Uryane Kencikayeva, Gülsüm Tamaq tarafından icra etilgen yırlarnıñ müellifi Yunus Qandım edi. 30-dan ziyade yazılğan yırlarnıñ arasında Milletim, Selam Saña Qara Deñiz, Bekle, Unutma Tek eserlerini tapmağa mümkün. “Elegiya” (“Yanğız Yıldız”) muzıka kompozitsiyası belli bestekâr Edip Bağçasaraylı tarafından onıñ dostu Yunus Qandımğa itaf etilgen edi.
2000 senesi şair “Ukrainada nam qazanğan sanat erbabı” unvanına nail oldı.
Ukraynalı şair ve terciman Mıkola Miroşniçenko ile birlikte, 13-nci asırdan başlap bugünge qadar yazılğan nazm eserlerni “Küneşten Bir Parça” adlı antologiyasında neşir etti. Qırımtatar bediiy eserlerini ise eki ciltte «Qarılğaçlar Duası» antologiyarında derc olundı.
İcatkâr 2005 senesi 20 mart ayında vefat etti.
Al-azırda Qırımdaki Sudaq şeerinde, Kezlev ve Bağçasaray rayonlarında Yunus Qandım adını taşığan dört sokaq bar.
BİZİM QIRIM
Çivil-çivil çivildeşe torğaylar,
Şuvul-şuvul şuvuldaylar toğaylar,
Talmatüşte çıñlaşalar boğdaylar,
Qayalarnen sırdaşalar dalğalar,
Qalbim tola,
Tolıp-taşa
Quvançqa:
-Qırım menim,
Qırım seniñ,
Qırım bizimdir!
Çeçeklerni qucaqlayım baladay,
Bal kibi oynay mennen altın Ay,
Nurlarınen meni ohşay, piyazlay,
Otlar menim çapışıma toyalmay,
Qalbim tola,
Tolıp-taşa
Quvançqa:
-Qırım menim,
Qırım seniñ,
Qırım bizimdir!
Nefesime nefes bere avası,
Baş-közümni aylandırsa sabası,
Menim ile yırlay er bir qobası,
Dağı-taşı, qayaları, obası,
Qalbim tola,
Tolıp-taşa
Quvançqa:
-Qırım menim,
Qırım seniñ,
Qırım bizimdir!
Yüregimden aqıp keçe çoqrağı,
Quvet bere maña qara toprağı,
Ür ayatqa ümüt besley bayrağı,
Yol köstere yolsuzlarğa çırağı,
Qalbim tola,
Tolıp-taşa
Quvançqa:
-Qırım menim,
Qırım seniñ,
Qırım bizimdir!
17.03.1995
LUĞAT
Torğay: Serçe
Şuvultı: Uğultu, gürültü, şarıltı, (burada) cıvıltı
Toğay: Bol otlu yer, çayırlık
Talmatüşte: Tam öğle vaktinde, saat 12.00’de
Çıñ: Kırım Tatar folklorunda karşılıklı söylenen mani türü
Çıñlaşmaq: Karşılıklı mani söylemek
Boğday: Buğday
Sırdaşmaq: 1)Dost sohbeti, 2)Sır tutmak
Sırdaşalar: (şiirde) sohbet ediyorlar
Quvançqa: Neşeye, sevince
Baladay: Çocuk gibi
Ohşay: (şiirde) sevgi ve şefkatle okşamak
Piyazlamaq: Pohpohlamak
Piyazlay: Pohpohluyor
Çapmaq: Koşmak
Çapışıma: Koşuşuma
Aylanmaq: Dönmek
Aylandırsa: Döndürse
Yır: Kırım Tatar halk şarkısı
Yırlay: Şarkı söylüyor
Qobası: in; kurt, ayı, tilki ini
Çoqraq: Su kaynağı, pınar, kaynak
Çoqrağı: Kaynağı
Çıraq: 1)Mum, 2)Işık kaynağı
Çırağı: (şiirde) Işığı
DÜNYA NEDİR, BABA?
Bu dünya öyle bir dünyadır, balam,
İstese çevirir seni çoqraqqa,
İstese boynuñnı qayırır, balam,
İstese döndürir seni baraqqa.
Sürünip yürersiñ taşına, balam,
«Kemir!» - dep eliñe kemik tuttırır.
Sarılıp qalırsıñ saçına, balam,
Közyaşqa ğarq etip, zeer yuttırır.
İnceden yağğan bu yağmurğa, balam,
Açuvnen keskin söz aytma, yalvaram.
O menim közyaşım, közyaşqa, balam,
Açuvnen keskin söz aytma, yalvaram.
Ömüriñ nurlarğa tolsun dep, balam,
Közümniñ nurunı berdim köklerge.
Ömüriñ bir gülzar olsun dep, balam,
Canımnı berdim men, berdim güllerge.
Kâ de bir güllerni hatırla, balam,
Yağmurlar astında kâ de bir keziñ,
Bu dünya öyle bir dünyadır, balam,
Yağmurlar astında kâ de bir keziñ.
Bu dünya er kimçün yekâne dünya,
O bir yük, ağır yük, accı yük, balam.
Bu dünya er kimçün begâne dünya,
Bu dünya babañdan saña bir selâm.
13.02.1992
LUĞAT
Bala: Çocuk, yavru, evlât
Balam: Evlâdım
Çoqraq: Su kaynağı, pınar, kaynak
Çoqraqqa: Kaynağa
Qayramaq: Bilemek
Qayırır: (şiirde) keser
Baraq: Köpek
Baraqqa: Köpeğe
Ğarq etmek: (Birini bir şeye) batırmak, boğmak
Açuvnen: Öfkeyle
Aytma: Söyleme
Gülzar: Gül bahçesi
Begâne: Yabancı
İNTİQAM ALMA
Yurtum, saña
Ağlamaqçün
Qaytmadım.
Qaytmadım men
Eşelonlar
Alıp ketken
Yaşlığımnı
Añmağa.
Qayttım seniñ
Közleriñde
Yaş tamçısı
Olmağa.
İzin ber sen
Döneyim men
Seniñ qara
Toprağına,
Çevrileyim
Ösümlikke.
Azar bermem
Saña, yurtum.
Faqat menden
Yarım asır
Qayda ediñ
Dep, intiqam
Alma, yurtum.
27.05.- 07.10.1989
LUĞAT
Qaytmaq: Dönmek
Qaytmadım: Dönmedim
Eşelon: Kademe, dönem, devir
Eşelonlar: (şiirde) devirler
Tamçı: Damla
Tamçısı: Damlası
Ösmek: Büyümek
Ösümlik: Bitki, ürün
Ösümlikke: (şiirde) bitkiye
Qayda: Nerede?
Qayda ediñ?: Neredeydin?
ÖPME, DEDİÑ...
Öpme dediñ, yoq öpecem,
Yoq, öpecem. Soñ ölecem.
İzleriñni ohşaycaq
Çimen olıp töşelecem.
Ot olacam, taş olacam,
Ayağıña sarılacam,
Dağ olacam, taş olacam,
Qaya kibi yarılacam.
Yel olacam, saçlarıñnı,
Oylarıñnı çıbaltacam,
Közleriñni ağlatacam...
Zilifine çıq olacam,
Öpme dediñ, yoq öpecem,
Lebleriñde bayılacam,
Pervaneday kül olacam,
Nefesiñden savrulacam.
Geceleri, kündüzleri
Sen yürcek yol olacam.
Yüregiñden quvsañ meni
Kirpigiñde salınacam...
Öpme dediñ. Yoq öpecem,
Delirecem, sepilecem,
İzleriñniñ közyaşındam
Tirilecem...
Soñ ölecem.
05.01.1992
LUĞAT
Ohşaycaq: (şiirde) sevgi ve şefkatle okşayacağım
Oylarıñnı: Düşüncelerini
Çıbaltmaq: Karıştırmak
Çıbaltacam: Karıştıracağım
Çıq: Çiy
Çıq olacam: Çiy olacağım
Leb: Dudak
Lebleriñde: Dudaklarında
OĞLUM TİMURĞA
...ve oğlum Emirge, qabirçigi uzaq Özbekistanda qalıp ketken tonğuçım Sultaniyege, ve, sürgünlik yerlerinde vefat etip, bu künlerge yetalmağan sabiylerge, ana-vatan toprağını çeçeklendirgen ve daa çeçeklendirecek qırımtatar oğlan ve qızçıqlarına.
1.
Mına, balam, biz de qaytıp
Keldik Qırımğa.
Milletiñe Alla bergen
Taşqa, topraqqa.
Köresiñmi, deñiz nasıl
Dalğalana?
Eştesiñmi, nasıl yırlay
Aq çağala?
Lâkin, balam, oña canıñ
Ağırmasıñ.
Ğarip quşçıq
Qaydan bilsin alımıznı.
Sen de, men de, doğdıq
Uzaq – sürgünlikte,
Tamızdırdıq anda
Köbek qanımıznı.
Bunda kimniñ suçu bar, dep
Sorma, evlâdım.
Bunda millet qabaatlı
Degildir, balam.
Bizler günâh işlemedik
Alla ögünde,
Padişanıñ zulumına
Oğradıq, balam.
Yarı-yarı halqnı kömdik
Mırzaçöllerde,
Şakallarğa aş oldılar
Mevtalarımız.
Mında ise yernen yeksan
Etildiler
Asırlarnen süküt yatqan
Mezarlarımız.
Menim balam, Urallarda,
Sibirlerde,
Özbekistan toprağında
Yata tatarlar.
Olar endi qaytalmaycaq,
Evlâdım,
Tatañnıñ da qabirinde
Uluy ruzgârlar.
Sen de, men de, kelip ayaq
Bassaq da yurtqa,
Halqnıñ ğurbet ilde
Doğğan balalarımız.
Qırım degen muqaddes
Topraq teninde
Ömür billâ savulmaycaq
Yaralarımız.
Şu Qırımda bizler, balam,
Yaşay turıp,
Zar oldıq da, balam,
Ana topraqqa!
Közü açıq, yüzsüz bir çoq
Kelmeşekler
Tamırını aray bizim
Ana topraqta.
Lâkin tuvğan vatan –
Tuvğan Anadır, balam,
Evlâtçığım, çıqarılmaz
Analardan pay.
Olsa bile kelmeşekler
Altın-kümüş suvundan,
Qırımıñdan kimsege
Çıqarma sen pay.
«Qırım seniñ degil!»
Deycek olalar, balam,
Böyle olsa, bizge bir yol
Qala, evlâdım.
Ya, ölermiz, ya, qalırmız,
Lâkin Qırımda
Yelpireycek bizim mavı
Bayraq, evlâdım.
2.
Er kün tañda turıp, saña
Baqam, evlâdım,
Milletiñniñ vatanında
Vatansızsıñ, evlâdım,
Diye silem, közyaşımnı...
Sen vatanlı olacaqsıñ
Antım ile, evlâdım.
Şay olmasa, ölalmaycam
Ölsem bile, evlâdım.
3.
Azbarğa çıqam men,
Dağlarğa baqam.
Dağ-taşlar sedalay:
Vatan, ya ölüm!
Çöllerden, deñizden
Esken tuzlu yel
Betimni siypalay:
Vatan, ya ölüm!
Razı ol babañdan,
Razı ol, balam,
Razı ol, deñizim,
Razı ol, çölüm,
Bir dua oquñız,
Maña, qartanay,
Başımnıñ yazısı:
Vatan, ya ölüm!
09.09.1989
LUĞAT
Tonğuç: İlk evlât
Sabiy: Temiz, mazlum, sevimli çocuk
Qaytmaq: Dönmek
Qaytıp: Dönüp
Yırlamaq: (Kırım Tatar) Şarkı söylemek
Yırlay: (Kırım Tatar) Şarkı söylüyor
Çağala: Martı
Canı ağırmaq:
Qaydan: Nereden?
Tamızdırmaq: Damlatmak
Tamızdırdıq: Damlattık
Mırza: Bey, asil sınıf, Kırım’da sonradan yaratılan üst sınıf
Mırzaçöllerde: Mırzalar’a ait topraklarda
Şakallarğa: Çakallara
Bala: Çocuk, yavru, evlât
Balam: Evlâdım
Qaytalmaycaq: Dönemeyecek
Tata: Abla
Tatañnıñ: Ablanın
Kelmeşek: Yabancı, sonradan gelen
Kelmeşekler: Yabancılar
Tamır: Kök
Tamırını: Kökünü
Tuvğan: Akraba, doğmuş
Yelpireycek: Dalgalanacak
Şay: Öyle, şöyle
Azbarğa: Evin ön bahçesi
Siypamaq: Okşamak
Siypalay: Okşuyor
Qartanay: Büyükanne, anneanne-babaanne
ANA TİLİM
Ana tilim, menim tilim,
Menim çoqrağım.
Menim gülüm, menim ilim,
Menim bayrağım.
Menim dalım, meni sırım,
Ana tilim.
Menim közüm, menim tamrım
Ana tilim.
Şırıl-şırıl aqar seniñ
Tatlı sözleriñ,
Maña qanat taqar seniñ
Serin yelleriñ.
Menim tüşüm, menim dağım,
Ana tilim.
Menim gecem, menim bağım,
Ana tilim.
Ana tilim Alla bergen
Qaram, beyazım,
Qaranlıqta yol köstergen
Çolpan yıldızım.
Menim bahtım, ğam, quvançım
Ana tilim.
Menim tahtım, bar işançım
Ana tilim.
Suqlanırlar saña quşlar,
Saña baqarlar.
Suqlanırlar maña qışlar,
Maña baqarlar.
Meleklerge lâyıq tilim,
Ana tilim.
Devletlilerge lâyıq tilim,
Ana tilim.
Seniñ qırıq qanatlarıñ
Közyaş tökeler,
Çapalana imdatlarıñ,
Sara ökeler.
Menim fezam, menim tañım,
Ana tilim.
Münkerim ve Luqmanım
Ana tilim.
Yüregimniñ perdesinen
Seni sararım.
Savulmaycaq dertlerine
Derman ararım.
Tebessümim, yapraçığım,
Ana tilim.
Bel, taqatım, irmaçığım.
Ana tilim.
Sensiz qurıp qalğan qalbde
Yağsın yağmurıñ,
Çiçeklensin, tolsun gülge,
Artsın ğururı.
Menim hanım, padşalığım,
Ana tilim.
Menim tacım, qabirtaşım,
Ana tilim.
Sen ulusıñ, kelmeşekke
Seni taptatmam,
Olur-olmaz kevşeklerge
Seni talatmam,
Menim sahram, zem-zem suvum,
Ana tilim.
Yüce köküm, teren quyum,
Ana tilim.
Ağlama sen, Ana tilim,
Öksüz degilsiñ,
Sen degil de, saña, tilim,
Başlar egilsin.
Menim duam, menim avam,
Ana tilim.
Menim babam, menim anam,
Ana tilim.
25.12.1991
LUĞAT
Çoqraq: Su kaynağı, pınar, kaynak
Çoqrağım: Kaynağım
Tamır: Kök
Tamrım: (tamırım) Köküm
İşanç: 1)Umut, 2)Güven
İşançım: Umudum
Suqlanmaq: Kıskanmak, imrenmek
Suqlanırlar: Kıskanırlar, imrenirler
Çapalanmaq: 1)Dövüşmek, vuruşmak; 2)Çarpmak; 3)Çırpınmak, debelenmek
Çapalana: (şiirde) çırpınıyor
Ökelenmek: Pişmanlık, nedamet, üzüntü
Ökeler: Üzüntü
Sara ökeler: Üzüntü sarar
Münker: 1)İnkâr olunan, kabul edilmeyen; 2)Hoşa gitmeyen; 3)Caiz olmayan;
4)İnsanı ölümünden sonra sorguya çeken iki melekten biri
Münkerim: (şiirde) melek
Luqman: (Lokman) Büyük bir hekim, kıymetli sözleri ve hikâyeleriyle ün salmış bir
hekim olan efsanevî şahıs
Luqmanım: (şiirde) Lokman hekimim (derdimin devası anlamında)
Kelmeşek: Yabancı, sonradan gelen
Kelmeşekke: Yabancıya
Taptalmaq: Ayakla çiğnemek, ezmek
Taptatmam: (Ayakla) Çiğnetmem
Talama: İtin ürmesi, ısırması
Talatma: Havlattırma
Talatmam: Isırtmam, havlattırmam
ÇAĞIR TAŞQINĞA
Qırım!.. Qırım!..
Er keresi aytqanımda seniñ aziz adıñnı,
Göñlüm öse, el-ayağım, dudaqlarım qaltıray.
Körsem eger yaralanğan dağlarıñnı, yalıñnı
Közlerimde yağmurlarıñ közyaş olıp parılday.
Qırım!.. Qırım!..
Bizim arzu-ümütimiz quvamına yetmeyip,
Yüzsüzlerniñ* nefesinden sararalar, solalar.
Dünya baqa, lâkin tura seni körmeyip,
Qırımtatarları* barot, qurşun kesile de qalalar.
Qırım!.. Qırım!..
Sürgünlikten qaytıp kelgen evlâtlarıñ yürekli,
Lâkin olar şevqatıña muhtac,
Olar muhtac aşqına.
Merhametiñ ile, Yurtum, ol olarğa teselli,
Soñra çağır sen olarnı, Yurtum, çağır taşqınğa.
20.01.1990
*Ümüt Yipi (2001) kitabında – Hınzırlarnıñ
*Ümüt Yipi (2001) kitabında - Terekleriñ
LUĞAT
Taşqın: 1)Taşkın, 2)Fırtınalı, 3) Ateşli
Aytmaq: Söylemek
Aytqanımda: Söylediğimde
Ösmek: Büyümek
Göñlüm öse: (şiirde-mecaz) Yüreğim kabarıyor
Qaltıramaq: Titremek
Qaltıray: Titriyor
Yalı: Sahil, deniz kıyısı
Yalıñnı: Kıyını, sahilini
Barot: Barut
Qaytıp: Dönüp
Terek: Ağaç
ENDİ-ENDİ AÑLADIM...
Endi-endi añladım men Aşıq Ümerni,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım* qızları.
Şarap kibi içtim sevgi cebr-u derdini,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Mavı közler, qara közler – Qara deñizim,
Dalğaları sara meni endi sessizim,
Yosunları başım siypay, yatam, essizim,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Eki dünya bir olsa da, sizni severim,
Yoq, deseñiz, ruzgâr olıp, sizni öperim,
Gizleseñiz, accı-accı közyaş tökerim,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Sizni körsem, ahh-h! nefesim, tilim tutılır,
Yüreçigim çapalanır, dertke qatılır,
Yıldırımlar qatıp qalır, kökke sarılır,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Meni yaqqan gür ateşler ateş degildir,
Meni menden alıp qaçqan küneş degildir,
Meni mende coyıp, tapqan, bilmem, kimlerdir,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Aşıq Qandım iziñizge güller oturtır,
Zilfiñizniñ teli içün dağnı patlatır,
Ayrılıqqa dayanalmay kökni ağlatır,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
Eger ölse kefinini sizler toquñız,
Yasinden soñ bir beytçik şiir oquñız.
Mezarıma kelip bir top çeçek qoyuñız,
Aqılımnı çıldırtqan Qırım qızları.
25.12.1991
*Ümüt Yipi (2001) kitabında –“tatlit qızları” – Nizamiy adına Taşkent devlet pedagogika institutında Qırımtatar tili ve edebiyatı bölügi ve Aqmescitte Tavriya milliy universiteti em de Qırım devlet sanayı-pedagogika institutında Qıtımtatar tili ve edebiyatı bölüklerniñ qısqartılıp aytılğan adı.
LUĞAT
Siypamaq: Okşamak
Siypay: Okşuyor
Es: Bilinç, hafıza
Essizim: Hafızamı kaybettim
Çapalanmaq:1)Dövüşmek, vuruşmak; 2)Çarpmak; 3)Çırpınmak, debelenmek
Çapalanır: (şiirde) çırpınır
Coymaq: Kaybetmek, yitirmek
Coyıp: Kaybedip
Tapmaq: Bulmak
Tapqan: Bulan
