Yazğan: Bekir ÇOBANZADE
Hazırlağan: Zera BEKİROVA
Ğayıp olmaq üzre tiller cedvelinde yer alğan qırımtatar tili asılında qaç yaşında? Dünyaca meşur şarqşınas, tilşınas alim, professor Bekir Çobanzade bundan 95 yıl evel özüniñ eski osmanlı türkçesi ile yazdığı "Qırımtatar ilmiy sarfı" kitabında bu sualge tarihiy delillerle cevap bere. Aradan aman-aman yüz yıl keçkenine baqmadan büyük alimniñ yazdıqları bugün de müimligi iç coymadı.
TİLİMİZ QAÇ YAŞINDA?
1 - Türk-tatar tiliniñ keçirgen türlü-türlü devirleri aqqında, bu tilde qonuşqan halqnıñ tarihı kibi, şimdige qadar pek az bir şey bellidir. Türk-tatar tilinde bulunğan bir çoq ecnebiy sözler bu tilniñ mustaqil ariy tili bulunğan zamanında, yani İsa doğmazdan eki-üç biñ, belki daa ziyade bir zaman evel bulunğanına şaatlıq etmektedir, Meselâ, ural-altay tilleriniñ — moğol da dahil olmaq üzre — pek çoqunda ve aman-aman bütün türk-tatar tillerinde bulunğan yüz — 100 sözü böyle ariy aslından olıp, er ihtimalğa köre ariyler ve ural-altay halqları bir arada yaşağanları zaman tilimizge kirgendir. Bu vaqıtlardan qalma bunıñ kibi izler daa pek çoq tapıla bilse de, muayyen bir devir, tarih aqqında malümat berecek bir abide, bir kitap, bir metin zamanımızğa qadar qalmağandır. Bunıñ içün tilimizniñ İsa doğmadan evelki alı ve hususiyetleri aqqında yalıñız bazı nazariyeler bardır.
2 - Böyle nazariyelerden birisi — şümir veyahut sumir, sumar tili ve edebiyatı aqqında mevcut olğan nazariyedir. On sekizinci asırnıñ başlarında Fon Ştralenberg namındaki isveçli ural-altay tilleriniñ qarabeti, yaqınlığı aqqında malümat bergen soñ, ve fin-macar alimleri til bilgisiniñ eñ soñ usulınen öz keçmişi, tarih ve morofologiyalarını tedqiq etkenden soñ, er kesniñ nazar-ı diqqatı yañı bir alem olğan ural-altay halqlarına çevrildi, bu vaqıtqa qadar Suriye ve Mezopotamiya arheoloji tedqiqatı ilerilemeyip, Mezopotamiyada İsa doğmazdan bir qaç biñ seneler evel sumir ve aqqad namında eki qavimniñ bulunğanı añlaşıldı. Sumirler ne ariy, ne de samiy nesline mensüp olmayıp, ilk-evel, yani daa Mezopotamiyada samiy qavimler körünmezden evel, medeniyet, şeer, ükümet qurğan ve yazı yazğan, resim çızğan bir halq olğan.
Bundan soñ, samiy neslinden olğan qavimler bularnıñ elinden ükümetni alğandırlar. İşte, Öpper, Lenorman ve Hommer kibi alimler bu tilni ural-altay ailesiniñ türk-tatar pıtağına yaqın bir til sayğandırlar. Lâkin, bu mesele şimdilik daa eyi añlaşılmağandır. Bundan başqa eskiden Orta Asiya ve Moğolistannı kezgen seyyahlar türk-tatar tillerinde bir çoq yazılar körgenlerini yazmaqtadırlar. Çin tarih menbalarında da bu hususta epiyce malümat bulunır.
3 - Lâkin bularnıñ iç birisi aqqında elimizde açıq, qatiy bir delil, yani bir kitapçıq, bir yazı parçası yoqtır. Bunıñ içün eñ eski türk-tatar tili yadigârı yedinci asırnıñ soñundan, yani 662-nci veyahut 683-nci yıldan qalğandır. Bu, aynı yılda ölgen İlteris hannıñ mezar taşıdır.
Bundan soñra Kök sün (Orhon) ve Çaydam gölü arasında İlteris hannıñ küçük oğlu Gül tegin namına tikilgen yazılı taştır ki, 732-nci yıldan qalğandır.
Demek ki, eñ eski ve bugün artıq elde etilgen türk-tatar abidesi, sekizinci asırdan qalma islav ve, niayet, eñ eski lisaniy abideleri on ekinci, atta on dörtünci ve on altıncı asırlardan qalğan çeh, isveç, latış tilleriniñkinden daa eskidir ve türk-tatar tili bu Avropa tilleriniñ cümlesinden evel yazılğandır.
