QIRIMTATARLARNIÑ TAQVİMLERİNE DAİR-2
ŞEKİLLENÜVİNİÑ MİLLİY-MEDENİY MENBALARI
Yazğan: Refat QURTİYEV
Tercime: Zera BEKİROVA
Qadim devirlerden milliy toplumlar Şimaliy Qaradeñizboyu çöllerinden keçip Şarqtan Ğarpqa taba areket etüvleri devamında Qırımğa kirip, sıqı allarda mında qalğanlar ve bu yerlerni kendileriniñ ekinci yurtları, dep bilgenler. Bular, rustilli halq ve qabileler olıp, soñundan qırımtatarlarnıñ şekillenüvinde iştirak ete ve onıñ milliy çizgilerini belgilegenler.
Qırımnıñ tamır ealisi qırımlılardır. Halq kendi kendini böyle adlandıra, resmiy adı qırımtatarlar denile.
Antropologik tipniñ esasını avropa şekilli ırqnıñ vekilleri teşkil eteler. Qırımtatar tili qıpçaq gruppasınıñ öguz-qıpçaq pıtağına ait. Millet İslâmnıñ sunniy yönelişine mensüptir. Qırımtatarlar halq olaraq türkleştirilgen ve islâmlaştırılğan türk qabileleri olmağan (tavro-skifler, gottlarnıñ nesilleri) qabilelerniñ türk qabilelerinen ( bulğar- türkler, peçeneg, qıpçaqlar) qoşuluvı neticesinde şekillendi.
Böyleliknen, 1U=HU asırlarda mürekkep etnik ceryan neticesinde qırımtatar halqınıñ negizi asıl oldı. Er bir gruppanıñ vekilleri taqvim ve taqvimiy merasimlerniñ şekillenmesine öz isselerini qoştılar.
Dünyanıñ bütün halqları, şu cümleden qırımtatarlarnıñ ecdatları da dinlerini (buddizm, hristianlıq, islâm ve ilâhre) qabul etmezden evel Küneş, Ay ve yıldızlarğa tabınğanlar. Olar hocalıqnıñ ketişatına tesir etken tabiatnıñ devirleri, mevsimlerniñ deñişmesi, Küneşniñ doğuvı ve qonuvını, Ay aralarınıñ deñişmesini közetkenler. Qırımtatarlarnıñ ecdatlarından biri – skifler küneşniñ yıl devamında deñişmesini tabiatnıñ "doğuvı ve ölümi" dep bilgenler. Skifler aqqında etnografik malümatlarnı talil etken D. S. Rayevskiy olarnıñ taqvimleri qış ve yaz künturuşlarına (dekabr 22 ve iyün 22) ve baar ve Küz ılımlarına esaslana degen hulâsağa kelgen .
Belli ki, eramıznıñ 1-1U asırlarında Hersones ve civarındaki rayonlar Rimniñ nezareti altında bulunğanlar. Bu devir Yupiterge, küneş tañrısı Mitrağa sığınuv adetleri kelip, romalılarnıñ Yulian taqviminen tanışuv oldı. Eski ay taqvimi 355 künden ibaret olıp, tabiatnıñ devriy ayatına doğru kelmey edi. Şunıñ içün de romalı devlet erbabı ve serasker Yuliy Tsezar (eramızğace 100-44 seneler) esasına Küneşniñ yıldızlar arasında 365 gece-kündüz ve 6 saatke teñ yıllıq yılışuvı qoyulğan yañı taqvim tizmek qararına kele. Yılnıñ başı er sene aynı bir künge ve aynı bir saatke doğru kelmesi içün üç yıl devamında senede 365 kün olğanını, dörtünci senede ise 366 kün olmasını teklif ete. Soñki seneni o "artıq yıl" dep adlandırğan. Yılnıñ başını o, yanvarniñ 1-ne keçire, aynı şu künü qış künturuşından soñ yañı ay doğğan. O devirde Qırımda müstemlekeci yunanlar qadimiy yunan taqviminden faydalanğanlar. Yunanlarda Yañı yıl küzdeki kün ve gece eşitliginden yani sentâbr 22-de başlanğan. Aylarnıñ adları çoqusı allarda o ya da bu ayda olğan belli bayramlarnen bağlı olıp, aynı vaqıtta er bir şeerniñ öz taqvimi olğan. Meselâ, Mileyet şeerinde (Küçük Asiya) aylarnıñ adları panames, metagiytion, boedromion ve ilâhre olğan. Lâkin em yunanlarnıñ, em rumlarnıñ mevsimiy taqvimleri Küneşniñ burulış devirleri etrafında şekillenip, dört mevsimge bölüngen: qış – noyabr 8-den mart 20-ge qadar, baar – mart 21-den mayıs 8-gece, yaz – mayıs 9-dan sentâbr 22-ge qadar, Küz- sentâbr 27-den noyabr 7-gece.
Yarımadamızda qırımtatar halqınıñ şekillenüvinde türk olmağan qabileler ile birlikte iştirak etken türk qabileleri peyda olğan soñ avropa (küneş) taqvimi mükemmelleştirile (eramıznıñ 1U-HU asırları). Bu devirde yarımadanıñ çeşit bölgelerinde şarq (12 yıllıq ayvanlar), zodiakal, musulman ve küneş taqvimlerini qullanğanlar. Avropa taqvimleriniñ işletilgeni aqqında o devirdeki baştaş yazıları delâlet bereler. V. Latışev Şüli köyünden böyle misallerni ketire: "Belan oğlu Aleksey yanvar ayınıñ 10-ncı künü 6900 senesi (1392) can berdi", Laki köyünde "Tañrınıñ qulu Soltıq raat yat. Sentâbr 15 6870 senesi(1362) Quvuş köyünde "oktâbr ayı, aprel …6855 (1347)
Zemaneviy Avropa yani Grigorian taqvimi Qırımda tahminen HU1 asırnıñ soñlarında peyda olğan. Belli ki Yulian taqvimi boyunca er 128 yılda bir gece-kündüzni teşkil etken hata toplana. 1324 senesi Vizantiya alimi Nikifor Grigora imperator Andronik 11-niñ diqqatını Papa ep kerige çekilgenine celp ete. Demek taqvimni doğrultmaq kerek. Bu hatanı Papa Grigoriy H11 tüzetip, 1582 senesi fevral 24-te mahsus nizam qabul ete, şu nizamğa köre künlerniñ esabını 10 künge ögge süreler ve 1582 senesi oktâbr 4- perşembe kününi oktâbr 5 degil de oktâbr 15-dep saymaqnı buyura. Böyleliknen mart 21 kene baarlik gece ve kündüz eşitligine doğru kele.
Bazı menbalarğa köre qırımtatarlar Grigorian taqviminen HU1 asırda tanış olğanlar. Qırımtatarlarnıñ taqvimi mevsim ve küçük mevsimlerden ibaret.
Mevsimler Küçük mevsimler Avropa taqvimi
Qış ------- 01.12 - 25.02 Mart ------- 26.02 – 20.03 Qış ------- 1.12 - 28/29.02
Baar ------- 21.03 - 21.06 Avgustos ------- 1.08 - 24.08 Baar ------- 1.03 - 30.05
Yaz ------- 22.06 - 31.07 Boş ------- 26.10 – 30.11 Yaz ------- 1.06 - 30.08
Küz ------- 25.08 - 25.10 Küz ------- 1.09 - 30.11
Öz nevbetinde qış mevsimi dekabr 1-den fevral 4-kece devam etken "büyük qışqa" ve fevral 5-ten fevral 25-ke qadar olğan "küçük qışqa" bölüne. "Mart" küçük mevsimi "Perdalez" devri yani fevral 26-dan mart 3-ke qadar suvuq künlerden ibaret olıp, qalğan qısmı daa üç qısımçıqlarğa bölüne: "Qartanay qışı" (birinci beş kün), "Sığırçıq" (ondan soñki altı kün) ve "Cilveli qış" diye adlandırılğan ve soñki altı kün devam etken devir.
Qırımtatarlar ecdatlarından qalğan asabalıqnı saqlayaraq, onı astronomik araştıruvlarnıñ neticelerinen zenginleştirgenler. Küneş taqvimini şekillendirüvde türklerniñ ecdatları da iştirak etkenler. Bu aqta böyle faktlar delâlet bere: baarniñ qadimiy türk "yaz" adı H111 asırnıñ soñunda iranca "bahar" sözüne deñiştirildi, "yay" sözü yerine "yaz" sözü qullanıla. "Yay" sözünen ise dağ tepelerinde ayvanlar otlağan boşluq belgilene, şimdi bu söz yaylâ diye aytıla.
"Mart", "Avgustos" kibi küçük mevsimlerniñ adları Vizantiya-cenevizlerden qalma asabalıqtır (eramıznıñ 1U-HU asırları). Aylarnıñ, mevsim ve küçük mevsimlerniñ adları eramıznıñ HU1 asırında pekinip, bugünde-bugün böyle denile:
KÜNEŞ TAQVİMİ
1. QARA QIŞ AYI
2.KÜÇÜK AY
3.SABAN AYI
4.ÇEÇEK AYI.
5. QURALAY AY
6. İLK YAZ (HAZİRAN) AYI
7. ORAQ AYI
8. ARMAN (ÇÜRÜK) AY
9. İLK KÜZ AYI
10. ORTA KÜZ AYI
11. BOŞ (QASIM) AY
12. İLK QIŞ AYI.
Aylarnıñ adlarını talil etkende qara qış, quralay ay, çürük ay kibi adlarnıñ hazar taqviminde rastkelgenini körmek mümkün. Karaimler quralay dep aprel ve mayıs ayları devam etken devirge, çürük ay dep avgust-sentâbr aylarını, qara qış ayı dep yanvar-fevral ayları devam etken devirge aytalar. Saban, oraq adları ise umumtürkiy sözlerdir. İlk ve orta Küz ayları, ilk qış ayı kibi adlar qıpçaqlardan qalğan asabalıqtır. Boş ay adını hazarlar zamanında bulğar türkleri qullanğanlar. Çuvaşlarda bu aynıñ adını puş diye aytalar.
Taqvimde qırımtatarlarnıñ 1917 senesine qadar içtimaiy hayatı aqqında malümatlar mevcuttır. Etnografik menbalardan işke Hıdırlez bayramından soñ yani quralay ayı birinci aftasınıñ cuma kününden soñ alğanlar. (hristianlar bu künge Aziz Georgiy künü deyler). İşke alınğan evlerine Aziz Dmitriy künü boş yani qasım ayında qaytıp kelgenler. Hocalıq faaliyeti, etnik ve medeniy tarih boyunca meraqlı bilgiler musulman taqviminiñ qırımtatar variantında da bulunmaqta. Belli ki, Şarq ve Merkeziy Asiya memleketlerinde qadimiy devirlerden şarq taqviminden faydalanıp kelgenler. Mezkür taqvim boyunca malümatlarğa köre bu ay-küneş taqvimlerinden biridir. Bu regionlarnıñ qadimiy astronomları Yupiter Küneş etrafını tolusınen tahminen 12 yıl içinde aylanğanını belgilep, "Yupiterniñ dairesini" 30-dan ibaret 12 qısımğa bölgen ve er birini belli bir ayvannıñ adınen adlandırğanlar. Diger tahminlerge köre 12 yıllıq devir Küneşniñ faalligine bağlıdır. İnsanlar Küneş faalliginiñ deñişmesi ot-ölenlerniñ bereketine, ayvanlarnıñ mahsuldarlığına ve bunıñ kibi avanıñ araretine tesir etkenini körgenler. Bu faallik 4,2 yıl içinde yükselip, soñra qalğan 7 yıl devamında eksilip başlay. 12 yıllıq devirniñ deyerlik er senesi otlar ve ayvanlarnıñ ömürinde deñişmeler ola. Buña esaslanğan köçebeler yılnıñ adını evde asralğan ya da kiyik ayvanlarnıñ adınen adlandırğanlar.
Şarq taqviminiñ peyda oluvı hususında da bir çoq tahminler mevcut. Şularnıñ birini taqdim etemiz: Mahmud Qaşğarlınıñ bildirgenine köre (H1 asır) türk hanlarından biri ondan evel olıp keçken cenkniñ tarihını bilmek istey. Cenkniñ künü hanğa yañlış bildirile ve han ileride böyle yañlışlarnıñ ögüni almaq maqsadında öz halqına 12 ayğa ve 12 yıldızğa esaslanaraq 12 yıllıq devirni belgilep, devirniñ er bir yılını adlandırmaqnı teklif ete. Soñra han ayvanlarnı büyük özenge taba aydamaqnı buyura. Özenni 12 ayvan keçken. Han işte şu 12 ayvannıñ adını 12 ayğa paylaştırğan. Bu rivayetniñ başqa variantları da bardır. Meselâ qazantatarlarnıñ bir masalında deve, at, sığır, köpek, tavuq, sıçan ve başqa ayvanlar insanlar olarnıñ adlarını aylarğa bereceklerini eşitip, birinci aynıñ adı kimniñ adınen adlandırılacağı hususında davalaşqanlar. Çoq tartışmalardan soñ böyle añlaşalar: küneşniñ doğğanını kim birinci olıp körse, birinci ay onıñ adını taşıycaq. Ayneci sıçan deveniñ üstüne minip küneş doğuvını birinci olıp köre. Şunıñ içün de sıçan cedvelde birinci tura, abdal deve ise umumen cedvelden alıp taşlanğan. "Deve boyuna işanıp boş qalğan" degen aytım belki şu vaqiadan qalğandır. Aynı böyle variant burâtlar, qazahlar, qırğızlar, qırımtatarlarğa da belli. Tarihiy menbalar qırımtatarlar şarq taqviminden hanlar devrinde faydalanğanlarını köstereler. Meselâ, Haci Geraynıñ Qırım beyi Hakim Yahyağa yollağan yarlığında böyle taqvimiy bilgiler bar: "İcriy 857 sefer ayınıñ 26-sı. Tavuq yılında Qırq-Yerde…". Meñli Geray 1-niñ yarlığında da kün, ay ve yılnıñ adı añıla: "Yılan yılınıñ yazı mubarek recep ayınıñ 21-nci künü, cuma kününde…". Şarq taqviminden qırımtatarlar HH asırnıñ 30-ncı senelerine qadar faydalanğanlar. Qırımnıñ belli ülkeşınası V. H. Kondaraki H1H asırda qırımtatarlar 12 yıllıq ayvanlar taqvimini qullanğanlarını yaza. A. N. Samoyloviç 1916 senesi Tarhankut yarımadasında şarq taqvimi boyunca aylarnıñ adlarını Ali efendiden yazıp alğan. HH asırnıñ 70-80 senelerinde qırımtatarlarnıñ üyken nesili şarq taqvimini yahşı bilgen ve sırası kelgende faydalanğandır.
Şarq taqviminiñ qırımtatar variantını diger halqlarnıñ ecdatlarınıñ taqvimlerinen teñeştirmek mümkün. Tablitsalardan körüne ki, yıllarnıñ adlarında qırımtatarlar qadimiy türklerden qalğan adlarnı saqlap qalğanlar, meselâ: barıs, lu, yılan, biçin ve ilâhre. Türkiy halqlarnıñ adeti üzre şarq taqviminiñ birinci yılı (Sıçan yılı) Navrez bayramı yani mart 21-nden başlay, aylar ise raqamlarnen belgilengen. S. YE. Malovnıñ yazğanına köre Merkeziy Asiyadaki türkler baştaşlarında "Yılan yılınıñ 10-ncı ayı", "Biçin ayka yılı, yatniç ay" dep yazğanlar.
ŞARQ TAQVİMİ
1. SIÇAN
2. SIĞIR
3. BARIS
4. TAVŞAN
5. ULUV, LU ya da ACDERHA, BALIQ
6. YILAN
7. AT (YILQI)
8. QOY
9. MEÇİN, MAYMUN
10. TAVUQ
11. KÖPEK (İT)
12. DOMUZ
Elimizdeki malümatlarğa köre aynıñ uzunlığı Aynıñ Yer etrafında aylanmasına teñ vaqıtnen (30 kün) belgilene. Tabiiy ki vaqıtnıñ esap etüvniñ bu tertibi küneş yılından farq ete. Köçebe ayatından endi durğun ayat keçirip başlağan qırımtatarlarnıñ türk ecdatları küneş taqviminden faydalanalar. Çöl tarafta yaşağan qırımtatarlar H111 asırnıñ soñunda aylarnı ait mevsimlerge birleştirip, olarğa ilk Küz ayı, orta Küz ayı, boş ay ve ilâhre deyler. A. N. Samoyloviçniñ malümatlarına köre çöl tarafınıñ tatarları Qoy, At, Yılan ve Sığır yıllarını bahıtlı yıllar, Sıçan, Tavşan yıllarını bahıtsız, Barıs yılını bahıtlı ve bahıtsız yıl ortasında bir yıl dep sayğanlar.
Şimdiki zamanda qırımtatarlar şarq taqvimini qullanmaylar, ancaq tek-tük qartlar onı hatırlaylar. Zodiakal taqvim de endi unutıldı. Belki ki köçebeler, ziraatçılar kibi şarq taqviminen bir sırada yıldızlar taqvimini de qullanğanlar. Bu qabile ve halqlarğa yılnıñ er ayında olğan tabiat deñişmelerni belgilemek imkânını bergen. Küneş er bir yıldıznıñ ortasından keçip, anda bir ay devamında buluna.
Yıldızlarnıñ türkiy adlarını Yusuf Balasagunlınıñ "Kutadgu biliğ" (H1 asır) adlı qıssasında rastketirmek mümkün.
Öz ecdatlarından qırımtatarlar Küneşniñ üylelik yüksekliginiñ deñişüvi aqqında bilgilerni aldılar. Yañı yıl mart 21-de yani Küneş Qozu yıldızına kirgen devirden başlanğanı küneş taqviminde ifadesini tapqan. Yaz ise iyün 22-de yani yaz küneş turuşından, Küneş Qısqaç yıldızına kirgenden başlana. Derviza bayramı Küneş Başaq yıldızına kirgen künden yani sentâbr 22-de başlay. Küneş taqvimi boyunca Qırımda qış dekabr 22-den soñ – Küneş Ulaq yıldızına kirgen qış küneş turuvı kününden başlana.
Vaqıt keçtikçe qırımtatarlar endi tolusınen küneş taqvimine keçeler. Yıldızlarğa ve şarq taqvimine acet qalmay. Olarnıñ yerine musulman taqvimi kele. Qırımğa İslâm aqqında haberni hazarnıñ zadekânları ve Bospor, Sudaq, Hersones ve Qırımnıñ cenübiy-ğarbiy tarafındaki diger şeerlerinde bulunğan horezmliler ketireler(U111-1H asırlar). İslâmnıñ tesiri peçeneg-qıpçaq devirinde (H-H111 asırnıñ birinci yarısı) Orta Asiya, İran, Küçük Asiyadan kelgen musulman tuccarlarınıñ kelmesinen daa da quvetleşe. 1222 senesi Küçük Asiyadan kelgen türk-selcukler Sudaq şeerini işğal etip, İslâm dinini terğib etmege tırışalar. Lâkin yılından moğollar yarımadanı zapt etmeden terk eteler. Amma endi başlanğan islâmlaştıruv ceryanı Qırımğa Orta Asiya, İran ve diger memleketlerden Yipek yolunen kirip kelgen tuccarlar, elçiler vastasınen devam ete.
Qırımda İslâmnıñ darqatılmasınen bağlı eñ çoq faktlar "Kodeks Kumanikus"ta ketirilip(H111 asırnıñ soñu), mında musulman taqviminiñ künleri ve ayları qayd oluna.
Altın Ordu devrinde (H111 asırnıñ ekinci yarısı – HU asırnıñ birinci yarısı) Qırım ealisiniñ çoqluğı İslâm dinini küte. Bu aqta Eski Qırım ve Otuz köylerindeki mezarlıqlarda turğan baştaşlarında yazılğan sefer, rebiul-evel, ramazan, recep kibi aylarnıñ adları delâlet bereler.. Bağçasaray civarındaki Eski Yurt degen yerçikteki yazılarda H111-HU asırnıñ birinci çerigi devrinde cumada, rebi, recep kibi aylarnıñ adları rastketirilgen.
Baştaşlardaki yazılarnıñ çoqusı qırımtatar tilinde olıp, merhumnıñ adı bellisiz, amma ölgen vaqtı qayd etilgen: "sefer ayı, sene sekiz yüz", bazılarında merhumnıñ adı da yazılğan: "Hica ibn Husni rebiul-evel ayı sekiz yüz on senesi vefat etti".
Qırım hanlığında (HU-HU111 asırlar) İslâm dini endi devlet dini olaraq pekitile. Hannıñ resmiy vesiqalarında "Hacı Geray öz fermanını hakim Yahyağa Qırq-Yerden sefer ayınıñ 26-ncı künü yolladı", "Meñli Geray fermanını recep ayınıñ 21-nci künü imzaladı" degen haberler mevcut. Menbalardaki malümatlarğa köre Qırımda H111-H1U asırlarda tesis etilgen musulman taqvimi özüniñ hususiyetinden dolayı qırımtatarlarnıñ ömürinde ayrıca bir yer tuta, musulman diniy urf-adetlerniñ kütülmesini temin ete. Musulman taqvimi Ay devirleriniñ deñişmesine köre tizilgeni içün oña ay taqvimi de deyler. Onda baar, yaz, küz ve qış ayları yoqtır, olar yılnıñ epsi mevsimleri boylap köçeler. Demek, taqvimni hocalıq faaliyetine, tabiatnıñ ömürine uyğun etmek iç mümkün degil. İslâm şekillenmesiniñ tarihı taqvim sadece diniy vazifeni eda etkeninden delâlet bere. Taqvimni 638 senesi halife azreti Ömer araplarnıñ ayatındaki yañı hicriy devirniñ esabını başlamaq içün kirsete, soñunda şu taqvimni bütün dünya musulmanları qullanalar.
Hicretniñ tarihı 622 senesiniñ sentâbrinden, yani Muhammed peyğamber ve birinci musulmanlarnıñ Mekkeden Medinege köçüvinden başlana.
Ay taqvimi boyunca ayınıñ uzunlığı ay devirleriniñ deñişmesine bağlıdır. Eski aynıñ yerine yañı ay 29 ve 30 künde doğa. Yılda 354 kün, uzun yılda ise 355 kün ola. Taqvimniñ zul-hicca ayında bir kün qoşula. Ay taqvimi Küneş taqviminden keride qala ve şunıñ içün musulmanlarnıñ senesi küneş yılından 10 gece-kündüzge qısqaca. Demek, belli bir devirden soñ ay taqvimini küneş taqvimine uyğunlaştırmaq kerek ola. Türkiyede bu işni sekiz yıl keçken soñ yapalar – keleyatqan yıl üç gece-kündüzge uzaya. Bu künler taqvimniñ 2, 5 ve 7-nci ayına er sekiz yılda bir kere qoşulıp, ilimde buña "türk deviri" denile. Bundan ğayrı 30 yıllıq "arap deviri" mevcut – yañı yılda künlerniñ sayısı 11 gece-kündüzge arta, deñişmeler 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26, 29 aylarğa kirsetile. Demek, ay taqviminde belli vaqialar yılnıñ çeşit mevsimlerine doğru kele. Meselâ, nasıldır kün baarniñ başına doğru kelse, tahminen 9 yıldan soñ aynı şu vaqia endi qışnıñ başında qayd etilir. Şunıñ içün de avropa taqviminiñ yılı musulman taqvimindeki yılnen bir kelmey.
Musulman taqviminden künlerni avropa taqvimine keçirüv ve aksine
Keçirüvniñ formulası böyle: A = M +622-M:33
A – avropa taqvimindeki yıl
M – musulman taqvimindeki yıl
622 – Muhammed Peyğamberniñ Mekkeden Medinege icreti
Misal içün, eger siz icriy 1417 senesi avropa taqviminiñ qaysı yılına doğru kelgenini bilmege isteseñiz, M yerine 1417 raqamını qoyasıñız.
A = 1417 + 622 -1417:33 = 1997
Ayıruv işareti – 1417 raqamını 33 bölgende 0,9 raqamı qala ve onı 1997 raqamından ayırmaq kerek. Böyleliknen icriy 1417 yıl avropa taqviminiñ 1996 ve 1997 seneleriniñ arasına doğru kelgenini belgiledik.
Avropa taqviminiñ musulman taqvimine keçirüvniñ formulası böyle:
M = A – 622 + (A -622):33
Zarur deñişme yapılıp, istegen neticeni ala bilemiz.
Aylarnıñ adlarını araplar islâmdan evelki ananelerge esaslanıp belgilegenler:
1. Muarrem – muqaddes, cenkleşmek yasaq olğan ay. Şu aynıñ 10-ncı künü Muhammedniñ torunı Üseinniñ öldürilgen künü olaraq qayl etile. 16-ncı künü Quddusnıñ Qıbla olaraq tesis etilgen kün olaraq qayd oluna.
2. Sefer – arapçada boş demektir.
3. Rebiul evel – yeşil, demektir. 11-den 12-nci künge keçer gecesi Muhammed Peyğamber dünyağa kelgen. Bu kün bütün camilerde Peyğamberniñ ruhuna dualar oqula, namazlar qılına, sadaqa darqatıla.
4. Rebius Sani
5. Cumat –al evel
6. Cumat al-ahır, arapçadan "buzlamaq" manasını bildirip, yılnıñ qış mevsimi demektir.
7. Recep, yılnıñ ortası demektir.
Aynıñ birinci künü Nuh, İbraim, İsa peyğamberlerniñ doğğan künüdir. 4 muqaddes aynıñ biridir. 26-dan 27-ge keçer gecesi Mirac gecesi olaraq qayd etile. Mevlüd oqula, şu künü doğğan balalarnıñ adını Recep qoyalar.
8. Şaban, arapçada tökülmek, dağılmaq manasını taşıy, demek cenkke, avğa ketmek demektir. 4 muqaddes aynıñ biridir. Şu aynıñ üçünci künü Üsein dünyağa keldi, 5-nde ise Muhammedniñ ekinci torunı Asan doğdı. Şu künü Alla Muhammedge Quran-ı Kerimden sureler endirgen. Aynıñ 15-i günalarnıñ mağfiret etilüv künüdir. Bu ayda doğğan balalarğa Şaban adını bereler.
9. Ramazan, arap tilinde "sıcaq, qaynağan sıcaq" manasını bildire. Arabistanda yılnıñ eñ sıcaq ayı. 4 muqaddes aynıñ biridir. Başta yaz mevsimine doğru kelgen. Bu ayda musulmanlar 30 künlük oraza tutalar.
Hadislerge köre Ramazan ayınıñ 27-nci künü Alla Muhammedge Qurannıñ surelerini endirgen. Şu künni musulmanlar Qadır gecesi olaraq qayd eteler. Bu gece Alla dua etkenlerniñ bütün dualarını qabul ete. Kündüz musulmanlar camige barıp "LÂ İLÂHA İLALLAHU MUHAMMEDEN RESULULLAH" kelimei şeadetni ketirmek borclular. Zaten bu kelimeni musulmanlar er yerde er vaqıt aytmaq kerekler.
10. Şavval – "quyruqnı kötermek" manasını bildirip, develerniñ qaçqan ayı.
11. Zul-qadda – "raatlanmaq" demektir.
12. Zul-hicca – "hac devri". Bu ayda dünyanıñ çeşit köşelerinde yaşağan musulmanlar acılıq borcunı ödeyler. Mekkece acılar qurban çalalar. Qurban bayramı musulmanlarnıñ eki büyük bayramnıñ birisidir.
Bugünde-bugün Qırımda da dindarlar aylarnıñ musulman taqvimindeki adlarını qullanalar. Halq taqviminde ise aylar olardaki belli kün ve bayramlarnıñ adlarınen aytıla. Meselâ, muarrem – aşır ayı, rebiul evel ve rebius sani – büyük ve küçük mevlüd ayları, cumat evel – evel, cuat al-ahır – ahır, ramazan – oraza ayı, zul qadda –boş ay, zul hicca – qurban bayram.
Halq taqvimi aylarnıñ arapça adlarını hatırada yahşı saqlamağa imkân bere.
Qırımtatar halq taqvimi endi mevcut taqvimlerge qoşumca olaraq saat qullanmadan kün ve afta devamında vaqıtnı tam belgilemek imkânını bere. Kün gece ve kündüzge bölüne, bundan ğayrı kün daa bir qaç maalge bölüne – kün doğğan vaqtı, quşluq vaqtı, küneş bir arqanğa köterilgen vaqıt, üyle vaqtı, üyleden soñ, ekindi maali, kün batqan vaqıt, aqşam, gece, geceniñ der maali, yarı gece. Künler ise tünevin, bugün, yarın, o bir kün kibi belgileneler.
İslâm dini kütülip başlağan soñ kün namaz vaqıtlarına köre bölüne – saba namazı, üyle namazı, ekindi namazı, aqşam namazı, yatsı namazı.
Musulmanlar Ayğa ayrıca bir ürmet besleyler. Yañı doğğan Aynı körgen kişi, onıñ dülberliginen ayretlenip, maşalla ayta. Qırımtatarlar ayğa uzaq tikilmek, parmaqnen köstermek mümkün degil, dep sayalar.
VAQITNI AYĞA BAQIP BELGİLEV
Vaqıtnıñ esabı ay doğğanından başlana ve böyle devirlerge bölüne: ay doğdı, ay toldı, ay arası, eski ay. Afta yedi künden ibaret. "Kodeks Kumanikus"taki malümatlarğa köre Qırımda afta künleriniñ iranca adları qullanılğan: ti-sanbe –dişembi, se-sanbe –şeşembi, çar-sanbe – çerşembe…
H1U-HU111 asırlarda qırımtatarlar afta künleriniñ yañı adlarını qullanıp başladılar. Şunı qayd etmeli ki, bazar künü afta künleriniñ adlarını belgilevde esastır. Bazarertesi salı(arap tilinde üçünci demektir, yani bazardan soñ üçünci kün), çarşembe – iran tilinde dörtünci manasını bildire, bazardan soñ dörtünci kün. Ketirilgen malzemeler qırımtatarlarnıñ ecdatları hristian aleminen bağlı olğanından delâlet bermekte.
Bazar künü Qırımnıñ iqtisadiy ömürinde alış-veriş yapılğan kün olğan. İslâm qabul etilgen soñ cuma künü ondan evel ve soñki künlerniñ adlarını belgilevde temel ola – cumaaqşamı, cumaertesi
* Refat Qurtiyev. "Qırımtatarlarnıñ taqvimiy merasimleri". 1996 senesi. Aqmescit. 5-22 saifeler
* Rusçadan Zera Bekirova tercime etti
