VATANI, MİLLETİ VE TUVĞAN TİLİNE HIZMETTE
Bugün bundan tamam 120 yıl evelsi - 1901 senesi kiçik aynıñ 14-nde Kefe vilâyetiniñ Yanısala köyünde ateşin şair, siyasetçi, cemaat erbabı Hamdi Giraybay (asıl adı Abdulaf (h)at Lâtif) dünyağa keldi. Özüniñ 29 yıllıq pek qısqa ve feciy yekünlengen ömüri içinde Hamdi Giraybay hâlâ daa soñuna qadar ögrenilmegen qocaman edebiy, ilmiy miras qaldırdı. Ögrenilmedi, degenimniñ sebeplerinden biri de şu ki, Hamdi Giraybaynıñ adı, doğğan yeri çeşit menbalarda çeşit-türlü yazılmaqta. Meselâ, er kes birinci nevbette muracaat ettigi Vikipediyada Hamdi Giraybaynıñ 1901 senesi Keriçniñ Yeni Kale köyünde doğğanı yazılsa, başqa bir menbada doğğan yeri Qarasuvbazarnıñ Yañı qale köyü, dep kösterile. Biz işbu maqalemizde, 1991 senesi Romaniyanıñ Bükreş şeerinde neşir etilgen "Hamdi Giraybay, Yaş tatarlarğa. Manzumeler" kitabına "Baş söz" yazğan ve şairniñ şiirlerini arap urufatından latincege çevirgen rahmetli şaire Piraye Qadri-zadeniñ malümatlarına esaslanmaqnı doğru dep tanıdıq.
Biraz ilerige ketip, şunı mıtlaqa qayd etmek isteyim — 1956-60-larda sürgünlik yerlerinde Vatan Qırımğa qaytuv areketiniñ temel taşı qoyulıp, umum milliy küreşke qatılmağa qarar bergen gençlerniñ ögüne bir qaç şartlarnen bir sırada mıtlaqa Hamdi Giraybaynıñ "Yaş tatarlarğa" şiirini ezberden bilmek şartı qoyuldı.
Resimde: Aşağıdan uçünci sırada (soldan) dörtünci Hamdi Giraybay, altıncı Osman Aqçoqraqlı;
yuqarı sırada, ortada, beyaz kolmekli, Umer Hacı Asan. Qararnen 1927senesi çıqartılğan fotoresim.
"Borcuñ seniñ halqıñ içün çalışmaq" dep hitap etken edi 19 yaşında şair özüniñ "Yaş tatarğa" şiirinde. 1921 senesi o kene bu mevzuğa qayta, amma artıq şiiri bir tatar yigitine degil de, bütün tatarlarğa hitaben serlevası da "Yaş tatarlarğa" kibi deñiştirile.
"Qattı küçli caş tatarlar, cıyılıñız, aydıñız,
Demesinler catlar bizge: "Yıqıldıñız, taydıñız".
Qoşuldıqmı – añlaşırmız, çalışırmız, çalışır…
Şayte-şayte bu işlerge alışırmız, alışır.
Yükselteyik bu caşlıqnı – avelensin, aylansın,
Bütün tatar, caşı-qartı bir qazıqqa baylansın.
"Ay, tatarlar! Siz dünyanı cutacaqsız", desinler,
Bizler kene bağırayıq: "Aqqımıznı bersinler!"
Hamdi Giraybay başlanğıç mektepke Qarasuvbazar şeerinde qatnay ve 1910 senesi bitire. On eki yaşında şiir yazıp başlağan oğlannıñ "Öksüz", "Yaz", "Qış", "Bahar" kibi şiirleri yerli gazetlerde derc etile. 1917 senesi Hamdi Aqmescitte açılğan Ruşdiye mektebine oqumağa kete. Mektepte talebeler cemiyetini qura. Amma Qırımda siyasiy vaziyet pek kergin olğanından oquvını devam ettirip olamay. Qırımğa bastırıp kirgen bolşevikler halqınıñ başına nice belâlar açacağından habersiz Hamdi Giraybay, yañı akimiyet mazlum qırımtatarlarına ışıq ketirecegine samimiy inanaraq, olarnı "Hoş keldiñiz bolşevikler, Qırımğa" şiiri ile qarşılay. 1920 senesi bolşevikler tarafından açılğan İşçiler fakültetinde oquvını devam ettire. Lâkin oña bu oquv yurtunı da bitirmege qısmet olmadı. Qırımda artıq milletniñ yarısından çoqunı qırğan, köylerni viran etken deşetli açlıq at oynatmaqta edi. Hamdi Giraybay halqını qurtarmaq niyetinde Millet işleri komitetinde işke keçe, Qırımnıñ köy ve qasabalarını dolana. Körgenleriniñ teessuratını özüniñ 1921 senesi yazğan "Açlıq" şiirinde qan buzlatıcı sözler ile ifade ete:
"Millionlarman, biñlermen aç qoranta,
Tek aç tugul, suvuqta, qar boranda.
Can çekişe ğaripler, pek horlana,
Körseñ, cana cüregiñ, köz torlana…
Açlığından delirgen babaylar bar
Öz balasın aşağan anaylar bar.
Qardaş, insan balası soyulurmı,
Şaytip bizim neslimiz coyulurmı"
Qırımda açlıq bitip, yaşayış bir yoluna mingen soñ Hamdi Giraybay Qırım ükümetiniñ başı Veli İbraimovnıñ yardımı sayesinde Cemiyet-i Hayriyeniñ maddiy qoltutuvı ile Türkiyege kete ve İstanbul Universitetiniñ Filologiya Fakültetine oqumağa kire. Universitette yazğan "Qırım tarihı" tezi bütün professorlarnıñ taqdirini qazana. Bu taqdirden ilhamlanğan Hamdi Giraybay İstanbul arhivlerinde Qırım tarihına ait vesiqalar, İstanbul kütüphanelerinde ise Qırım aqqında eserlerni tapa, araştırmalar berile. Universitet ocaları oña büyük ümüt ile baqqanları, parlaq istiqbal işandırğanlarına baqmadan 1926 senesiniñ 8 qasımında o, Qırımğa qaytıp kele. Qaytacaqta Türkiyedeki arqadaşlarını da qandırmağa tırışa. Bu aqta Cafer Seydamet Qırımer 1935 senesi çıqqan "Qırım şiirleri" kitabına kiriş sözünde böyle yaza:
"Bolşevikler bizim faciamızı añladıqça, biz olarğa yaqlaştıqça bu zulümler bitecek ve qalmayacaq, hatta Romanyadaki qardeşlerimizi de Qırıma gelmelerini temin etecekler", der edi. “O bu inancında o qadar samimiydi ki, sadece kendisiniñ degil, hatta benim bile Qırıma giderek çalışmam gerekligi fikrindeydi."
Hamdi Giraybay yalan ve qan üzerinde qurulğan sovet akimiyetiniñ "Milliy firqa"cılarnı afu etmek vadesine inana. Vatanı, milleti, tuvğan tiliniñ yaşaması ve ilerilemesi oğrunda hızmet etmek qararında edi. Amma Türkiyeden qaytqanından bir yıl keçer-keçmez - 1927 senesi haziran 28-de Aqmescitte yaşadığı Roza Lüksemburg soqağındaki 22-nci evge GPUciler bastırıp kire ve üç saat tintüv yapalar, soñ şairni, onıñ kitap ve elyazmalarınen tolu sandığını alıp keteler. Bu aqta malümatnı Hamdi Giraybaynıñ doğmuş qardaşı Ezel Lâtif bergen. Kommunist rejimi tarafından idam etilgen insanlarnıñ Hatıra kitabında berilgen resmiy bilgiler ise Hamdi Giraybaynıñ 1928 senesi yaqalanğanı, 1928 senesi 13 aralıqta üküm etilgeni ve 1930 senesi elül 13-te Moskvadaki Butırka hapshanesinde qurşunlanğanı qayd etile.
Doğma istidat, ateşin qalp, oqumağa-bilmege ıntılğan Hamdi Giraybaynıñ eñ büyük maqsadı — Vatanı ve milletine hızmet etmek olğan. Milliy şehitimiz Noman Çelebicihan onıñ içün büyük ibret edi. Taa gençliginde oña bağışlağan "Men de ant ettim" şiirine kiriş olaraq şu sözlerni yaza: "Doğduğundan ölünceye qadar milletiniñ saadeti için çalışan, Milleti için çalışmaqtan hiç bıqmayan ve soñra da milletiniñ saadeti uğruna canını bile feda etmeye razı olan Çelebicihana hitaben"
"Men de ant ettim, bu Tatarnıñ yoqunı var etmege
Azırlandım men de senday halq yoluna ketmege
Senday etken bir büyükniñ antına ant qatmağa
Bunuñ içün men de hazırman apislerge catmağa"
Bu şiirinden soñ ant etmek mevzusına tekrar qaytqan Hamdi Giraybay diger "Ant etkenmen aytaman" şiirinde böyle duyğularınen paylaşa:
"Ant etkenmen aytılğanda men bir şair bolaman
Tamarlarım torlana da kirli kinge tolaman.
"Ant etkenmen" cırladımmı ille şiir yazaman
Eskirmegen taze dertniñ çopnen tübün qazaman",
dey ve analarğa beşikte yatqan evlâtlarına ayneni ile birge "Ant etkenmen" şiirini de söylemekni rica ete.
Büyük tatar şairi Gabdulla Tukaynıñ "Tugan tel" şiirinden pek tesirlengen Hamdi Giraybay özüniñ, qırımtatar edebiyatında til mevzusında yazılğan eñ küçlü şiirlerinden biri, olaraq tanılğan "Tuvğan tilime" şiirini yarata.
TUVĞAN TİLİME
Ey, canıq sözlermen tolı, öz tuvğanım, öz tilim,
Dertimniñ, qalbimniñ qulı, öz tuvğanım, öz tilim.
Senmen tuvdım, senmen östim, senmen kirsem mezarga,
Sen yazdırdıñ, sen coştırdıñ, qoydıñ meni bu zarğa.
Yüz otuz cıl cat qolunda qullıq ettim, ıñladım,
Iñladım da, cırladım da, cırlarıñnı dıñladım.
Dertlerimni senmen yazdım, Kâbeme col izledim,
Senmen örgen sırlarımnı men qalipte gizledim.
Tuvğan künü ebanayım meni qolğa alğanda,
"Köz aydın!" — dep, babayıma, cel beşikke salğanda,
"At minermi?!" degen bir söz eşittim men babadan,
Tapmadım bir tilde bir söz "at miner"den abadan.
Men beşikte yuqlağanda, seskenip qamşanğanda,
Gögercinday gürüldep, emmege tamşanğanda,
"Balam, balam, bal tatır!" — dep, süye edi anayım,
"Qızçıqlarnı aldatır!" — dep, küle edi babayım.
Qazaq meni saldat alıp çet dünyaga atqanda,
Bir özümni bir qaç yüz biñ yabancığa qatqanda,
Coşıp, cılap cat ocaqta cırlarımnı cırladım,
"Car!" sözüñmen nişanlıma mektüplerni sırladım.
Közge alıp dinsiz meni bastırıqqa salganda,
Qarındaşım, çıñ defterim evimizde qalğanda,
Sözleriñmen men qalpten çıñlar yasap yaşadım,
Er beytini göñülime bir çiçekday aşladım.
Sırtnıñ iti meni horlap öz esiri etkende,
Öz curtımdan ayırılıp uzaqlarga ketkende,
"Aygidi, öz köyim menim, Suvbaşı Nayman" — dedim,
"Seniñ közüñ torlanganda, men de cılayman" — dedim.
Deliqanlı caş çağımda toydan-toyga cürgende,
Mıyıq burıp, perçem tarap "qız evi"ne kirgende,
Sözleriñmen qurap, sayrap çıñ uydırıp çıñladım,
"Aylanayım tiliñden!" — dep, qız cevabın dıñladım.
Şu beyitler siñip qaldı tamarıma, qanıma...
Ömürime ömür qoştı, can calgadı canıma.
Turasıñ sen, ey tuvğan til, Çolpanımday caltırap,
Öz tilimde şiir yazsam, cılay cürek qaltırap.
Sen turğanda, toqtamaycaq közlerimniñ yaşları,
Köz aydınga baş köterdi eski mezar taşları.
Cırlasam bir moñ cırıñnı, cüregim qaynap taşa,
Ey, tuvğan til, ey, ana til! Biñ yaşa, yüz biñ yaşa!
1921
Maqalemizniñ başında dedigim kibi, Hamdi Giraybaynıñ icadı, ilmiy faaliyeti yeterli seviyede tedqiq etilmedi ve öz araştırmacılarını beklemekte.
Zera BEKİROVA
LUĞAT
Qattı: Sert
Caş : Genç (Kırım’ın bazı bölgelerinde “yaş” şeklinde kullanımı da var)
Cıyılmaq: Toplanmak, yığılmak
Cıyılıñız: Toplanınız
Taymaq: Kaymak
Taydınız: Kaydınız
Qoşulmaq: Katılmak (yanına), eklenmek
Qoşuldıqmı: Katıldık mı?
Şayte-şayte: Öyle öyle, öyle yap yapa
Avelenmek: Yükselmek
Avelensin: Yükselsin
Aylânmaq: Dönmek
Aylansın: Dönsün
Torlanmaq: Duygulanıp gözlerin yaşarması
Torlana: Gözlerim yaşarıyor
Coyulmaq: Kaybolmak
Coyulurmı: Kaybolur mu?
Cır ya da Yır: Kırım Tatar halk şarkısı
Cırladımmı: (şiirde) Halkımın şarkılarını söylediğim de
Senmen: Seninle
Ösmek : Büyümek
Östim: Büyüdüm
Zar: Gözyaşı, ağlama, inleme
Zarğa: Gözyaşına
Qalipte: Kalpte, kalbimde
Cat: 1) El, yabancı; 2) Yat uyu
Cel beşik: Salıncak
Cel beşikke: Salıncağa
Abadan: Gösterişli, bakımlı
Seskenmek: İrkilmek, ürpermek
Seskenip: İrkilip, ürperip
Qamşanmaq: Uykudan uyanan çocuğun birden ürperip gözlerini kırpıştırarak ışığa alıştırması, bir anlamda gözlerinin kamaşması
Tamşanmaq: 1)İmrenmek, 2)Yalanmak
Tamşanğanda: (burada) yalandığımda
Qazaq: Rus anlamında kullanılıyor
Saldat: Rus askeri
Çet: Kenar, yan
Car: Keder, dert
Bastırıq: Kâbus, karabasan
Çıñ: Kırım Tatar folklorunda karşılıklı söylenen mani türü
Sırtnıñ iti: Kuzeyin köpeği (işgalciler anlamında)
Cılamaq: Ağlamak
Cılayman: Ağlıyorum
Qurap: Eklemek, katmak, parçaları biribirine eklemek
Sayra: (Kuş için) ötme
Sayrap: Kuş gibi cıvıldayarak
Caltıramaq: Parlamak
Caltırap: Parlayarak
Qaltıramaq: Titremek
Qaltırap: Titreyip
Toqtamaq: Durmak
Toqtamaycaq: Durmayacak
Kötermek: Kaldırmak
Köterdi: Kaldırdı
Moñ-moñlı: (muñ-muñlı) keder-kederli, hüzün-hüzünlü
