ULUĞ ORDA: TAMIRLARI VE SİYASİY TARİHİ
Qırım Hanlığınıñ ve onı idare etken Geray hanedanınıñ tamırı olğan Uluğ Orda (yaki Uluğ Yurt) devleti; Şarqiy Avropa, İtil boyu, Şimaliy Qavqas, Ğarbiy Asiya ve Rus knâzlıqları üstünde Cengiz sülâlesinden hanlarnıñ hüküm sürgen bir hanlıq edi. Tarihçiler tarafından 1241 senesinde Batu Han tarafından qurulğanı qabul etile ve 1502 senesinde Qırım hanı I-nci Meñli Geray Hannıñ askeriy seferinen bütünley darqatılğan edi. Topraqları Qırım Hanlığına qoşuldı.
Qırım Hanlığınıñ qurucısı olğan I-nci Hacı Geray Hannıñ qartbabası Taştemür edi. Taştemürniñ babası Künçek-oğlan ise Toqaytemürniñ oğlu edi. Cuciniñ kiçik oğlu olğan Toqaytemür, Cengiz Hannıñ tornu ve Uluğ Ordanıñ qurucısı Batu Hannıñ qardaşı edi. Toqaytemürniñ soyu Uluğ Orda hanı Meñütemür vaqtında Qırımnı yurtluq olaraq aldı. Böylece Geraylarnıñ atalarınıñ Qırımnen alâqası quruldı.
Uluğ Ordanıñ sıñırları ve paytahtı Saraynıñ yeri
Cengiz Han 1277 senesinden vefat etkenden soñ 13-ünci asırnıñ ortalarına qadar devletniñ ğarbiy seferleri devam etti. Bu vaqıtta Cuci Hannıñ oğlu Batu Han, İdil Bulğarnıñ topraqlarını feth etti. Soñ Moskva ve diger Rus knâlıqlarına ait qaleler ve şeherler aynı sene içinde feth etildi. Kiçkene birer devleti olğan Rus knâzları Batu Hanğa boysundı ve bağlandı. Qıpçaqlar da Batu Hanğa mağlüp olğanda, keniş bir coğrafiyada darqaldılar. Bir qısmı Qama nehri boyunda yaşağan Bulğarlarğa qoşuldı ve diger bir qısmı daha ğarpqa ketip Hungariya topraqlarına köç etti. 1240 senesinde Batu Hannıñ ordusı Ukrayina topraqlarına kirdi ve bunıñ soñunda Kıyiv zabt etildi. Bir sene soñra İdil boyunıñ aşağı yaqasında Batu Han ordasını qurdı. Saray adı berilgen bu orda Uluğ Ordanıñ siyasiy ve askeriy merkezi oldı. Asiyanen Avropanıñ ticariy yollarını birleştirgen yerde toqtağan Saray qısqa vaqıtta devlet paytahtı menligini qazandı.
Ögeday ve Çağatay hanlarınıñ 13-ünci asırnıñ ortasında biri-biriniñ artından vefat etkeninden soñ Cengiz Hannıñ torunları arasında eñ qart ve askeriy muzaferliklerinen eñ maqtavlı qalğan sadece Batu Han edi. Ananeviy olaraq soynıñ eñ qart olğanı da eñ sayğı körgen kişisi ola. Çünkü eñ qart olğannıñ aynı vaqıtta devletniñ hanı olmağa haqqı da bar edi. Hanlıqlarda devlet hanedanğa ait olğanı içün bütünley soylarnıñ tahtqa keçmege haqqı bar edi. Kimer vaqıtlar siyasiy vaziyetlerge köre adetniñ tışına çıqılsa da, Cengiz hanedanı mensupları arasında qart ve askeriy yaqtan quvetli olmaq her vaqıt muhim edi. Batu Han da bu siyasiy vaziyet içinde İrtiş boyundan Aral gölüniñ şimaline İtil, Qama ve Turla nehirlerini aşıp Tuna boyna qadar olğan Deşt-i Qıpçaqta Uluğ Orda devletini qurdı. Merkezi de İtilniñ cenübindeki Saray şeheri edi.
Uluğ Orda hanı Mahmudnıñ (soñ Hacıtarhan hanı olacaq)
1465 senesinde Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmedke yibergen yarlığı
Batu Han 1256 senesinden vefat etkeninden soñ, tahtqa keçken qardaşı Berke Han oldı. Han olğan başta Müsülmanlıqnı qabul etken. Onıñ vaqtında çıqqan kiçkene isyanlar daha ösmeden bastırıldı. Qıpçaq tamırlı Mısırnıñ Memlük Sultanı Beybarsnen ortaqlaşıp İlhanlı hanı olğan Hülagüni mağlüp etti. Qavqas üzerinde Uluğ Ordanen İlhanlılar arasında añlaşmamazlıqlar her vaqıt olmağa devam etecek edi. Berke Hannıñ vefatından soñ Meñütemür tahtqa keçti ve 13-ünci asırnıñ soñlarına doğru Uluğ Orda hanlığında daha ihtiyatlı bir siyaset alıp bardı. Onıñ vefatından soñ 1315 senesinde Özbek Han tahtqa keçenge qadar devlet siyasiy olaraq tehlükelerden keçti. Özbek Han vaqtında devletniñ resmiy dini İslam oldı. Canıbek Han vaqtında Uluğ Orda yañıdan eski quvetine qavuştı.
Berdibek Hannıñ 1357-1359-da eki senelik hanlığı vaqtında Uluğ Ordada siyasiy qarğaşalıqlar çıqtı. Soñraki 20 sene içerisinde pek çoq farqlı han tahtqa çıqtı. Hiç biriniñ siyasiy quveti eski hanlarğa oşamadı ve devletniñ merkeziy quveti de coyulmağa başladı. Devletniñ tahtı içün çıqqan cenklerde Uluğ Orda tahtında haq iddia etken Cengiz Han sülâlesi qadar olarğa qol tutqan beyler ve mırzalar da quvet ğayıp ettiler. Hanlıqtaki taht küreşleri hanlıqnıñ bütünley quvetiniñ coyulmasına sebep oldı.
14-ünci asırnıñ soñlarına doğru Uluğ Ordanıñ siyasiy hakimiyetniñ sıñırları içerisinde olğan pek çoq eski qral ve knâzlıqlar isyanğa başladı. Litvaniya ve Podolye knâzlıqları istiklâllerini ilân etkende, Ruslar da bulardan cesaret tapıp, Dimitriy Donskoynıñ yolbaşçılığında isyan etti, Uluğ Ordağa qarşı küreşti. Bu vaqıtlarda bir de Çağatay Hanlığınıñ coyulmasından soñ peyda olğan Timur Devleti, Uluğ Ordanıñ aleyhinde topraqlarını kenişletti. 1395-te Terekte Uluğ Orda ve Timurlularnıñ orduları qarşı qarşığa kelgende, Uluğ Orda hanı Toqtamış mağlüp oldı. Ğayıp etilgen bu cenkten soñ Uluğ Orda darqalmağa başladı. Hatta Cengiz Han soyundan olmağan Edige Mirza 1400 senesinde devletniñ idaresini qoluna aldı ve 1419-ğa qadar hâkim oldı.
Uluğ Orda hanı Canıbek Hannıñ 1346-1347 (Hicri 747) senesindeki kümüş sikkesi
15-inci asır Uluğ Orda içün taht küreşlerinen keçti. Merkeziy bir quvetniñ olmaması siyasiy istiqrarsızlıqqa sebep oldı. Hatta öyle bir taht küreşi bar edi ki; Baraq Han tarafından tahttan tüşürilgen Uluğ Muhammed Han, Qırımda hanlıqnı ilân etken Hacı Geray Hannıñ yanına sıyıqtı. Soñ şimalge ketip Qazan Hanlığını qurdı. O vaqıtlarda Uluğ Ordanıñ hanı ise Küçük Muhammed Han edi. Ondan soñ tahtqa keçken Seyyid Ahmed Han ise 15-inci asırnıñ ortalarına qadar han oldı ve Qırım Hanlığına qarşı cenk etti. Çünki Qırım Hanlığı artıq Deşt-i Qıpçaqta, Uluğ Ordanıñ hâkim olğan topraqlarında onıñ içün eñ balaban tehlüke edi. Uluğ Orda Hanlığı 15-inci asırnıñ soñlarına doğru Qırım Hanlığına qarşı küreşinde quvetlerni coyutmağa devam etti. Çünki hanlıq da bu vaqıtlarda Hacı Geray Handan soñ çıqqan taht mücadelesinde Osmanlı Devletiniñ yardımını alğan Meñli Geray Han tarafından yañıdan büyük quvet taptı. 1502 senesinde Meñli Geray Han, Uluğ Ordağa qarşı çıqqanı sefer soñunda devletniñ paytahtına qadar bardı. Bu sefer soñunda Uluğ Orda bütünley tarihten coyuldı ve o vaqıtta qalğan topraqları da Qırım Hanlığınıñ idaresine kirdi.
16-ncı asırnıñ başlarında Uluğ Orda, uzun vaqıtlardır sürgen taht küreşleri ve daha evel boysunğan knâzlıqlarnen qrallarnıñ isyan etmeleri neticesinde quvetini coydı. Devlet avdarılğanda, Qırım Hanlığı, Qazan Hanlığı, Hacıtarhan Hanlığı ve Sibir Hanlığı kibi hanlıqlarğa mirasını taşladı.
Bibliyografiya
Kafalı, Mustafa. Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
Saray, Mehmet. “Altın Orda Hanlığı”, DİA, C: 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, s. 538-540.
Yakubovskiy, Alekasndr Yuryeviç. Altın Ordu ve Çöküşü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
