QIRIMTATAR MİLLİY AREKETİNİÑ QISQA TARİHÇESİ
(1883-1917)
Qırım Hanlıgınıñ 1783 senesinde Rusiye İmperiyası tarafından zapt etilip Qırım ve şimaliy hanlıq topraqlarınıñ işğal etilmesinden 1883 senesinde İsmail Bey Gaspıralınıñ Terciman gazetasını neşir etken vaqıtqa qadar keçken asırğa tarihçiler “Qarangı Asır” adını bere. Bu asırda Qırımtatarları, öz vatanlarından köç etip ketsin dep siyasiy ve idariy aq-uquqlardan mahrum etilgen edi. Bu asırda Qırımdan, Osmanlı İmperiyasınıñ Balkanlardaki ve Anadoludaki topraqlarına Qırımtatarları köç ettiler. Köçler, Rusiyeniñ yasağanı zulümniñ şiddetine köre azalıp arta edi. 1853-1856 senelerindeki Qırım Ceñkki soñunda bu zulüm artqanda Qırımtatarlarnıñ pek çoqusı Aqtopraqlarğa köç ettiler. Qırımda qalgan Qırımtatarları öz milliy menliklerini qorçalamağa tırıştılar. Faqat bunı qorçalamak çoqtan çoq qıyın edi. Çünki Rusiye İmperiyası, Qırımtatarlarnıñ milliy menlikleriniñ qorçalamaları içün kerekken mektep kibi şeylerden olarnı mahrum ete edi. Qırımtatar yaşları yahşi bir mektepke ketmege istegende, Aqtopraqlarğa köç etmek yaki Rusiyeniñ mekteplerine ketmek zorunda ediler.
İsmail Bey Gaspıralı
Bu qaranlıq asırda İsmail Bey Gaspıralı milliy bir menliknen Qırımtatar Milliy Areketini, Terciman gazetasını neşir etmeknen başlattı. 22 Aprel 1883’te Bağçasarayda neşir etilmege başlanğan gazeta, Bolşeviklerniñ Qırımnı zapt etkeni 23 Fevral 1918 tarihine qadar neşir etilmeğe devam etti. Terciman sadece Qırımda degil, Rusiye İmperiyasınıñ diger yaqlarında, Osmanlı topraqlarında ve Hindistanğa qadar oqula edi. İsmail Babay, Qırımtatarca qoşuğlan bir İstanbul Türkçesinen Tercimannı neşir ete edi ve buña “edebiy til” adını bergen edi. Terciman sadece bir gazeta degil, aynı vaqıtta bir mektep kibi edi. 1917 senesinde ötkerilecek olğan Qırımtatar Milliy Qurultaynıñ yolbaşçıları ve iştirakçileri Tercimanda çalışqan yaki İsmail Babaynıñ yaqınında olğan soydan edi.
İsmail Babay bir milletniñ varlıgını ve menligini qorçalaması ve kötermesi içün üç şeyge diqqat ete edi: din, til ve ilim. Oña köre til, bir milletniñ fikir ve edebiy birlikni yasağanı içün iş ve areket birlikni peyda etecek ve bu da milletniñ özüni qorçalamasına ve kötermesine qol tutacaq edi. Tercimanda aytqanı “millet” sözü de sadece Rusiye İmperiyasında yaşağan Tatarlar yaki diger Türk halqlarını degil, bütünley Türk milleti añlamına kele edi.
Abdürreşid Mediyev
Bir milletniñ tilini qorçalaması ve kötermesi içün edebiy tili olğanı kerekken. Bunı yahşı bilgen İsmail Babay da ögüne Qırımtatarlarnıñ soñ diger Türk halqlarınıñ birinciden mektepleriniñ zemaneviy mektepler kibi olması içün çalıştı. Mekteplerde balalarğa tuvğan tilde oqup yazmaq ögretilmesi kerek edi. Oña köre medrese ve mekteplerden çıqqan talebe tuvgan tilinde oqup yazma bilmeden soñ iç bir şeyni bilmez edi. Bunıñ içün de tuvğan tilde oqup yazmaq ögretken ve zemaneviy mektepler kibi talebe oqutqan yañı bir oqup-yazma metodikasını başlattı. Buña “Usûl-ü Cedîd” adını bergen İsmail Babay, Qırımda tuvğan tilde oqup-yazma ögretken Usûl-ü Cedîd mekteplerni qurdı. Birinciden, Bağçasarayda 1884 senesinde açılğan ilk yañı mektepten soñ 10 sene içinde Rusiye İmperiyasında 100-ü keçken mektep açıldı. İsmail Babaynıñ vefat etkeni 1914 senesinde Rusiye İmperiyasında 5.000 Usûl-ü Cedîd, yani tuvğan tilde oqup-yazma ögretken mektep bar edi.
İsmail Babaynıñ başlatqanı milliy areketni siyasiy yaqtan köterenler Yaş Tatarlar oldı. 1900lerniñ başlarında Rusiyedeki inqilapçı areketlerni taqip etken Qırımtatar yaşları, İsmail Babaynıñ milliy oqup-yazma ve mektep fikirlerine siyasiy bir menlik qoştılar. Daa yaş olğanları ve Osmanlı’daki “Genç Türkler” arketiniñ mensuplarını taqip etkenleri içün olarğa Yaş Tatar dep aytıldı. Bu Yaş Tatarlarnıñ yolbaşçısı Abdürreşid Mediyev edi. 1902 senesinde Tatar Muallim Mektebi’nden (Tatarskaya Uçitelsakaya Şkola) mezun olğan ve Qarasuvbazarda muallimlik yapqan Mediyev, Qırımtatar halqını bütünley Rusiye İmperiyasınıñ zulmünden azat etmek istey edi. Bunıñ içün Yaş Tatarlar, Qırımnıñ çeşitli yaqlarında yayılğan cemiyetler hâlinde teşkilatlar qurdılar. 1906-1908 senelerinde de Vatan Hâdimi dep bir gazeta neşir etildi. Çıqqan gazeta ve cemiyetlerinen Qırımtatarlarnıñ aq-uquqları içün küreşken Yaş Tatarlar, İsmail Babaynıñ başlatganı Qırımtatar Milliy Areketine “Vatan Qırım” printsipini qoşqanlar.
Bu vaqıtlarda Osmanlı Devletiniñ paytahtı olğan İstanbuldaki medreselerde ve Dârülfünûnda (zemaneviy İstanbul Universiteti) oquğan Qırımtatar talebeleri, İsmail Babaynıñ tuvğan til fikirlerine ve Terciman gazetasından, Yaş Tatarlarnıñ “Vatan Qırım” printsipinen siyasiy maqsatlarına qoşula edi. Bunıñ içün de Osmanlı Devletinde 1908 senesinde ilan etilgen Meşrutiyetten soñ İstanbulda bir Qırımtatar cemiyetiñi qurdılar. “Qırım Talebe Cemiyeti” adını bergenleri bu cemiyetniñ yolbaşçısı, antlı qurban ve Qurultay yolbaşçısı olğan Noman Çelebicihan edi. Onıñ yanında diger Qurultay yolbaşçıları bar edi: Cafer Seydahmet, Ablâkim İlmiy, Habibullah Temircan Odabaş, Seytabdullah Kerçî. Olarnıñ yanında daa pek çoq Qırımtatar talebe bar edi. Bu talebe cemiyetniñ ğayrısında gizli bir cemiyet daa qurdılar. “Vatan Qırım” printsipiniñ yolunda ketken bu gizli cemiyetke “Vatan Cemiyeti” adını berdiler. Bu cemiyetniñ yolbaşçıları da Çelebicihan ve Cafer Seydahmet edi. Cemiyetke sadece işanğan Qırımtatar yaşlarını qoşa ediler.
Vatan Cemiyeti, İstanbulda teşkil etildi ve Qırımda da Yaş Tatarlarnen qol tutaraq birlikte çalıştı. Mediyevniñ vefatından soñ Qırımdaki Yaş Tatarlar da bütünley Vatan Cemiyetinen ortaqlaşıp milliy areketke hizmet etti. 1917 senesinde Bolşevik inqilabı peyda olğanda Vatan Cemiyeti mensüpları Noman Çelebicihan yolbaşçılığında Qırımtatar Milliy Qurultayını ötkerdiler. İsmail Babaynıñ başlatqanı milliy ilmiy areketke Yaş Tatarlarnen siyasiy bir menlik qoştılar ve ahır soñu Vatan Cemiyetinen ortaqlaşıp Qırım Ahaliy Cemiyeti 26 Dekabr 1917 tarihinde quruldı. Qırımtatar halqı 134 sene soñra azatlıqnı ilan etti.
Saylanğan Bibliyografiya
GASPIRALI, İsmail Bey. “Milli Dilde Maarif”, Tercüman, No. 42, 30 Kasım 1900.
____________________. “Lisan Meselesi”, Tercüman, No. 91, 20 Kasım 1905.
KIRIMLI, Hakan. “Abdürreşîd Mehdî”, DİA, C: 28, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008), s. 374-375.
______________. Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
LAZZERINI, Edward. Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914, Ph.D., University of Washington, 1972.
