İLK QIRIMTATAR KONSTİTUTSİYASI QANUN-I ESASİY
Qırımtatar Milliy Qurultayı 9 Aralıq (Dekabr) 1917 tarihinde Bağçasaraydaki Hansarayda keçirilmege başlandı. Bu Qurultay, Qırımtatar devletçilikliginiñ ve azatlıqnıñ 1783-ten soñ tiklenüvi edi. Qurultay da milliy bir küreşniñ soñunda Qırım halqınıñ ilk meclisini (parlament) qurdı. Qurultay meclisi o vaqıtta Rus merkeziy hükümetiniñ “her halqnıñ öz qaderini tayin etme haqqını” qabul etkeni içün bir qanun-ı esasiy (konstitutsiyası) hazırlama işine kirişti. Qırımtatarlarınıñ halâ bir devleti yoq edi, amma Rus merkeziy hükümetiniñ bu haqqını qabul etmesi, Qurultay meclisine bir konstitutsiyanen devletni ilân etme imkânını berdi. Qurultaynıñ maqsadı da birinciden Qırımtatarlarnıñ milliy azatlığınen öz devletini qurmaq ve ilân etmek edi.
9 Aralıq (Dekabr) 1917 tarihinde Qurultaynıñ Hansarayda açılışı
İlk Qırımtatar qanun-ı esasiy, Noman Çelebicihan Efendi, Cafer Seydahmet ve Cafer Ablayev tarafından hazırlandı. Qurultayğa çıqış yapılacaq ilk olaraq “Qavanin-i Esasiyye Layihası” (Esas Qanunlar Layihası) hazırlandı. Bu leyhanıñ maddeleri Qurultay meclisinde saylandı. Bazı maddelerinde tüzetüvler yapıldı ve bazı maddelerine ise tenbihler (izaatlar) qoşuldı. Her madde nomeralarnen sıralandı ve tenbihler (izaatlar) bu numeralarnıñ astına yazıldı. Bu maddelerniñ sıralanuvınıñ da bir müimi bar edi. Qanun-ı esasiy ilk olaraq her milletniñ öz qaderini tayin etme aqqını qabul etken.
Bu maddeniñ qabul etilmesinen Qırımtatar milletiniñ öz qanunlarınen (apay ve aqay) bütün halqnıñ saylanmasınen milliy bir meclis olaraq devam etmesi qabul etildi. 16-ncı madde Qurultay tarafından Qırımtatar halqınıñ milliy hayatınıñ temeli olaraq qanun-ı esasiyniñ qabul etilgenini aytqandan soñ bu kosntitutsiyanıñ ancaq bir ahaliy cumhuriyetinen yaşayacaqına inanılğanı içün Qırım Ahaliy Cumhuriyeti esası qabul ve ilân etken.
Qurultay toplaşuvları, Cafer Seydahmet, Şefiqa Gaspralı ve Noman Çelebicihan
İlk Qırımtatar qanun-ı esasiyniñ Arap urufatlı eki neşrini tapmaq mümkün: Osman Kemâl Hatifniñ Gökbayrak Altında Millî Faaliyet kitabında 84-nci ve 89-ncı sahifeleri arasında (bu kitapnıñ Türkçe transliteratsiyasını Haqan Qırımlı tarafından neşir etildi ve qanun-ı esasiy 88-93 sahifeleri arasında) ve Qırım Mecmuasınıñ 16 May 1918 tarihli 2-nci sanında 21-nci ve 23-nci sahifeleri arasında. Bu yazınıñ soñunda Qanun-ı Esasiyniñ Arap urufatından Latin urufatlı Qırımtatarca transliteratsiyasını berecekmiz.
Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ azaları Hansaraydaki Demir Qapı ögünde
Bu qanun-ı esasiy haqqında avuqat. Namık Kemal Bayarnıñ huquqiy bir teşkerüvi bar. Bu maqale seriyası Qırım Haber Ajansınıñ internet saifesine yerleştirildi. Bu yazılarnı şu bağlantıdan tapa bilmeñiz mümkin: https://qha.com.tr/opinion/kirim-halk-cumhuriyeti-anayasasi-na-bir-bakis/
* * *
Qanun-ı Esasiy
1) Qurultay, her milletin kendi irade-i milliyesi ilen hayat-ı millisini qurması esasını qabul eder.
2) Her millet milletin hayat-ı millisini tanzim eden qanunları çizmesi ile milliy işleri, rey-i şahsiylerden ziyade, irade-i milliyyeye tevfikan icrası temin edileceğinden Tatar milletiniñ de ilelebet kendi hayatını kendi iradesi ile qurabailmesi için serbest, gizli, müsaviy ve doğrudan doğruya bütün milletin (qadın ve erkek) reyi ile saylanan Meclis-i Mebusânıñ devamını qabul eder.
3) Qurultay, hayat ve ruhu milletten doğan ve ancaq anıñ değişmesi ile tebeddül ve tagayyür eden qanunların ictimaiy ömürde semerdâr olabileceklerini qabul ettiğinden Meclis-i Mebusânıñ üç senede bir saylanmasını elzem addeder.
Tenbih 1. Qurultay, memleketin bugünkü sarsıntılı hâlinde yeninden Meclis-i Mebusânıñ saylanmasınıñ büyük müşkülâta uğrayacağına inandığından Qurultay âzâlarınıñ bir sene müddetle parlamentoyu teşkil etmelerini qabul eder.
Tenbih 2. Qurultay, Tatar Parlamentosunıñ beş ilâ yedi bin candan mebus saylanarak teşkil etmesini qabul eder.
4) Meclis-i Mebusânıñ alelâde içtimaları kendi tarafından tayin edilir. Fevkalâde içtimalar ise parlamento âzâsınıñ üçte birinin riyasetten resmen talepleriyle toplanır.
5) Tatar Parlamento âzâsı her türlü taarruzdan masun ve askerlik mecburiyeti oldukça askerlik mükellefiyetinden muafdır.
6) Meclis-i Mebusân Tatar milletiniñ ilmiy, diniy, adliy, askeriy, maliy, siyasiy işlerine ve icabı takdirinde ticariy, ziraiy ve sınaiy işlere taalluk eden qanunları vaz’ etmek ile mükellefdir. Meclis-i Mebusâda her şube için hususiy komisyonlar ayrılacaktır.
7) Qurultay, kuvve-i teşriyye, kuvve-i icraiyye, kuvve-i adliyyeniñ her birinin tamamı ile istiklâlini qabul ile milliy idarede her şubeniñ kendi dairelerinde huquq-ı tammeye mâlikiyetini qabul eder.
Tenbih 1. Qurultay, Milliy İdare Âzâları Şurasını qabul eder.
Tenbih 2. Qurultay, bütün müdürlüklere birer müdür saylanması esasını qabul etse de lüzumu takdirinde bir müdürün iki müdürlüğe saylanması ve her müdürün Müdürler Şurası qararına tevfikan birbirine vazifelerini tevkil etmelerini qabul eder.
8) Tatar milletiniñ milliy işlerinin muntazama bir surette idaresi içün milliy işleriniñ her şubesine ayrı qanunlar iktiza ettiği qadar da onlar ayrı daireler elzemdir.
Tatar İdare-i Milliyyesi: Maarif, Diniye, Maliye ve Vaqıf, Adliye Hariciye ve Başmüdürlük dairelerinden ibarettir.
a. Maarif İdaresi: Bütün milliy mektep, medreseleri ve Qırım Ahaliy Cumhuriyetine tabi ulum ve fünun ocaqları ile Tatar milletiniñ olacaq münasebâtını tayin eder ve müntehap ilmiy teşkilat ile birlikte bütün ilim ocaqlarınıñ muhtariyeti esası üzerine layihalar hazırlar.
b. Diniye İdaresi: Tatar milletiniñ hayatına taalluk eden itikadât ve ibadete ait mesail-i diniyyede şeriat-ı Muhammediyyeye tevfikan ahkâm ve tebligatın ita ve icrası ile mükelleftir.
c. Maliye ve Vaqıf İdaresi: Bütün milliy vergileri toplamak ve bütün İdare-i Milliyye bütçesini hazırlayarak Meclis-i Mebusâna taqdim etmekle mükelleftir. Maliye idaresinde vaqıfların ıslahını temin edecek ve vaqıf köylerde yaşayan Tatarların iktisadiy hayatlarını düzeltecek çareleri hazırlayacaq bir şube bulundurulacaqtır.
Tenbih. Qurultay, Tatar Milliy İdaresi mesarifatını temin içün parlamentonun qabul ettiği esaslara tevfikan milletten milliy vergiler alınmasını qabul eder.
d. Adliye İdaresi: Tatar milletiniñ huquq-u adliyeye taalluk eden deâvisiñi kerek şeriat-ı İslâmiyyeye ve kerek Tatar âdât ve hayat-ı ictimaiyyesine tevfikan rüyetle mükelleftir. Binaenaleyh müftülük mesnediniñ lağvı ile yerine Adliye Müdürlüğü tesis olunur.
e. Hariciye İdaresi: Tatar milletiniñ şehir ve zevmstvolar teşkilâtı ile olan münasebetlerini, askerlik mecburiyeti devam ettikçe askeriy hayatına ait işlerini ve başqa milletlerle olan siyasiy, medeniy, iktisadiy, ictimaiy münasebâtını tanzim ve icra edecek şubeleri haiz olacaqtır.
f. İdare-i Milliyye Reisliği: Bütün İdare-i Milliyye şuabâtına esas olmaq üzere tertip edilen qavaniniñ tatbik olunduğunu tetkik ve bütün İdare-i Milliyyede yaşatacağı ahenkle onu bir emel-i milliyye doğru götürmekle mükelleftir.
9) Tatar İdare-i Milliyyesi şuabâtından her biri kendi dairesi qanunları layihasını tertiple Meclis-i Mebusânın tasdikine takdime mecburdur.
10) İdare-i Milliyye şubeleri reisleri, yani quvve-i icraiyye meclisi, mebusânıñ ekseriyetinin emniyetini qazanan bir idare-i milliyye reisi tarafından Meclis-i Mebusân âzâlarından saylanırlar ve Meclis-i Mebusânıñ ekseriyet-i reyi ile verilen itimat ile vazifelerini icra edebilir ve ancaq parlamento önünde mesuliyete çekilebilirler.
11) Meclis-i Mebusân, millet vekilleriniñ dörtte birinñ ve on kişiden eksik olmamaq üzere her fraksiyonun talebi üzerine İdare-i Milliyye ve quvve-i icraiyyeden istediği zaman istizâhatta bulunmaq haqqına mâliktir.
12) Qurultay, her qıtanın şekl-i idaresi, orada yaşayan ahalinin ekseriyet-i mutlakası ârâsını canlandıran dört esasa tevfikan saylanan Meclis-i Müessisânın vereceği qararlarla taqarrur edeceğini qabul ettiğinden Qırım şekl-i idaresiniñ ancaq Qırımlılar Meclis-i Müessisânı tarafından halledileceğini qabul eder ve Tatar Parlamentosunu herhâlde en qısa bir zamanda Qırım Meclis-i Müessisânınıñ içtimaını temin ile mükellef qılar.
13) Qurultay, Qırımlılar Meclis-i Müessisânı toplandıqtan soñra memleketin hayatına taalluk eden iktisadiy, maliy, siyasiy qanunların topraq meselesiniñ ve milletler münasebetleriniñ ancaq Qırımlılar Meclis-i Müessisânı tarafından hâlledilmesini tanır.
14) Qurultay, Qırım hayat-ı siyasiyyesine dair her nerede bir hüküm verilecekse orada Qırımlılar Meclis-i Müessisânınıñ Qırımıñ şekl-i idaresine daire vereceği qararını ve Qırım Meclis-i Mebusânınıñ mevzu bahis olan meselelerde verdiği hükmünü tebliğ içün vekiller göndermesini tanır.
15) Tatar Qurultayı her qıtanıñ her sulh konferansında diplomatların qararlarından ziyade oralarda yaşayan milletlerin reyi ile muqadderatınıñ hallolunması düsturunu qabul ettiğinden sulh ile alâqadar olan qıtaların ve milletler vekilleriniñ sulh ve her türlü konferanslara qabullerini talep eyler.
16) Qurultay kerek hayat-ı ictimaiyyede yaşatılması elzem olan şahıs, ikametgâh, kelâm, vicdan, ittifaq, içtima, matbuat, tatil-i eşgal hürriyetlerini ve hayat sigortasını temin ve kerekse eqalliyette qalan milletlerin huquq-u milliyye ve siyasiyyeleri ile Qurultay tarafından Tatar hayat-ı milliyyesiniñ temelleri olaraq qabul edilen qavanin-i esasiyyeniñ ancaq ahaliy cumhuriyeti ile yaşatılacağına inandığından Qırım Ahaliy Cumhuriyeti esasını qabul ve ilân eder.
17) Qurultay, Qırımda Tatarlar arasında bulunan mirzalıq, beylik, çelebilik, duhovnıylıq, knyazlıq, meşçanlıq, poselyanlıq kibi unvanları ve onların verdiği imtiyazları fesheder.
18) Qurultay, müsavât-ı beşer esasını qabul ettiğinden qadınların da erkeklerle beraber aynı huquqa mâlik olduqlarını tasdiq eder ve bu müsavât esası üzerine bir qanun yapılmasını Meclis-i Mebusâna havale eder.
* * *
Qırım Mecmuasında neşir etilgen Qanun-ı esasiy
Yuqarıda Qırımtatarca Latin urufatlı transliteratsiyasını yazğanımız Qanun-ı Esasiyniñ bibliografyası:
“Kurultay Kanun-ı Esasisi ve Hükûmet-i Milliyye”, Kırım Mecmuası, Sayı: 2, 16 Mayıs 1334 (1918), s. 21-23.
Osman Kemal Hatif, Gökbayrak Altında Millî Faaliyet, (İstanbul: Matbaa-i Orhaniye, 1334), s. 84-89.
