HALİM GERAY SULTAN VE GÜLBÜN-İ HÂNÂN
Halim Geray Sultan, Şahbaz Geraynıñ oğlu ve 1772 senesinde Qırımda doğdı. Ömürniñ büyük qısmını Qırımnıñ tışında keçirdi. Osmanlı padişahı Sultan III-nci Selim vaqtında İstanbulğa keldi. Özüniñ de edebiyatçı menligi olğanından mında şairlernen tanış olıp dostluq qurdı. Şahin Geray Hanğa qarşı isyan etken Bahadır Geray Sultannıñ qalğayı olaraq tayın etildi. Fakat isyannıñ muvafaq olmamasından sebepçe çoq keçmeden İstanbulğa qayttı. Özüne berilgen Vizedeki çiftliginde bir vaqıt yaşagandan soñ Çatalcağa ketti. Çatalcadaki çiftliginde 1823 senesinde vefat etkende Ferhat Paşa Camii mezarlığında kömüldi.
Halim Geray Sultannıñ mezarınıñ olğanı Çatalcadaki Ferhat Paşa Camii
Halim Geray Sultannı diger Geray Sultanlardan farq etken şey onıñ edebiyatçı menligi edi. Özü hem bir divân hem de bir tarih kitabı yazğan. Halimiy mahlasınen şiir yazğan Halim Geray Sultan 1811 senesinde Qırım hanlarınıñ biografiyalarını añlatqan kitabını yazdı. Hanlarnıñ doğğan ve vefat tarihleri, hanlıq vaqıtlarında yasaganı işler ve seferler mında qayd etilgen. Halim Geray Sultan Qırım hanlıgı ve hanları unutulmasın dep bu kitapnı yazğanını ayta.
Halim Geray Sultannıñ Divânı
Gülbün-i Hânân adını bergen bu tarih kitabını yaza ekende Halim Geray Sultannıñ eskiy Qırım hanlığı tarihini añlatqan kroniklerden faydalanğan. Bu kronikler Hacı Mehmed Senaiyniñ 1644-1650 seneleri arasında qalğan vaqtını añlatqan III-nci İslâm Geray Han Tarihi, Seyyid Mehmed Rızanıñ Arslan Geray Hanğa taqdim etken balaban eseri es-Seb‘u’s-Seyyâr fî Ahbâr-ı mülûki’t-Tatar, Kefeli İbrahim Efendiniñ qayd tüşkeni Tevârîh-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir, Hacı Abdulgaffar Qırımiyniñ Umdetü’t-Tevârîh, Mehmed Geray Sultannıñ qol yazması Tarih-i Mehmed Geray ve Rıdvan Paşazâde Abdullah Çelebiniñ Tevârih-i Deşt-i Qıpçaq edi.
Gülbün-i Hanân, 1870 senesinde çıqqan varyantı
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânânnıñ qol yazmasını 1811-de tamamladı. Kitap olaraq neşri ilk defa 1871-de oldı. Ekinci defa Osman Cûdî tarafından Ablâkim İlmiyniñ hazırlamasınen 1910-da oldı. Qol yazmasınıñ Latin urufatına tercimesi 2013 senesinde İstanbul Universitetinde neşir etildi.
Gülbün-i Hânân, İstanbul Universitetiniñ neşri
Hanlarnıñ Gül Bağçası añlamına kelgen Gülbün-i Hânânda Qırım hanlarınıñ balaban ataları Cengiz Handan başlanıp soñ Qırım hanına qadar olğan şeceresi yer ala.
Gülbün-i Hânânda Qırım hanlarınıñ şeceresi
Gülbün-i Hânânda, Halim Geray Sultannıñ eserini yaza ekende çekken qıyınlıqlarnı añlatqan soñ 45 Qırım hanınıñ biografiyası yer ala. Hacı Geray Hannıñ qaysı qoldan Cengiz Hanğa bağlanğanı da mında aytıla. Biografiyalarda diqqat etilgen hususiyetler: Qırım hanlarınıñ babalarınıñ isimleri, qayda ve ne vaqıt doğğanları, han olmadan ögne qaysı maqamlarda vazifede olduqları (qalğaylıq, nureddinlik yaki seraskerlik kibi). Eger biline ise atalıq ananesine köre Qafqasta qaysı Çerkes qabilesiniñ yanında öskeni de qayd etilgen. Qırım hanlarınıñ ne vaqıtlarda han olğanı eger bar ise Osmanlıda qaysı çiftlikte yaşağanı, sürgün etilse ne yerge olğanı, vefat tarihleri ve sebebi yer ala. Biline ise türbe yaki mezarnıñ yeri de aytıla. Bularnen birlikte Halim Geray Sultan Qırım hanlarınıñ vaqıfları, inşa ettirgeni camii, hamam ve medreseler haqqında da malümat bere.
Gülbün-i Hânân, 1910-daki neşri
Yuqarıda aytqanımız kibi bergeni malümatlarğa köre Halim Geray Sultannıñ Gülbün-i Hânân adlı eseri Qırım Hanlığınıñ ve Geray Hanedanınıñ tarihi içün birinci menbalardan biri olaraq qabul etile. Özü de Geray Sultan olğanı içün hem hanlarğa ve hanlıqqa Geray Hanedanınıñ nasıl baqqanını köremiz.
Saylanğan Bibliyografiya
Muzaffer Ürekli, “Gülbün-i Hânân”, DİA, C: 14, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996), s. 235-236.
Halim Geray Sultan, Divân-ı Halim Geray Sultan, Tertib: Halim Geray Sultanzâde Şahbaz Geray Sultan, (İstanbul: Takvim-i Vekâyi Matbaası, 1257).
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1287).
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi, Neşr. Osman Cûdî, Yay. Haz. Ablâkim İlmiy (İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327).
