I-NCİ SAHİB GERAY HAN
1500 senesi civarında doğğan Sahib Geray Han, I-nci Meñli Geray Hannıñ han olğan oğullarından biridir. Onıñ isimni ilk kez Qazan Hanlığı tahtı içün Mehmed Geray Han vaqtında köremiz. Tarihiy qaynaqlar 1516-da Qazanda Muhammed Emin Hannıñ vefatından soñ Qazantatar uleması ve mırzalarnıñ Mehmed Geray Handan bir Geray Sultannı han olması içün yibermesini istegende, Sahib Geray Hannıñ isimni qayd ete. Qırımdan qolunıñ astındaki askerlernen Qazanğa kelgen Sahib Geray Han 1521 senesinde Qazanda han oldı. Moskvanıñ siyasetine qarşı olğan Qazantatarları, Mehmed Geray Hannıñ da bu siyasetini bilgeni içün qardeşini han olaraq istegen edi. Sahib Geray Han olğandan soñ Qırımtatarları ve Qazantatarları ortaqlaşıp Moskvağa qarşı sefere ketti.
16-ncı asırda Qırım Hanlığı
Moskvada III-nci Vasiliy vaqtında Qırım Hanlığı ve Qazan Hanlığınıñ ortaqlaşıp çıqqan sefer soñunda Qazan üzerinde Moskva tehdidi sındırıldı. Faqat eki yıldan soñ Şah Aliniñ Qazan tahtını özüne qaytarmaq içün Rus ordusınen şeherge hücüm etti. Muvafaq olamağan olsa da, 1523-de Mehmed Geray Hannıñ öldürilmesi Sahib Geray Hannıñ da Qazandaki quvetine zarar berdi. Yañı Qırım hanı olğan Saadet Geray Hannıñ da Moskvanen cenk etmek yerine ticariy münasebetlerge baqmasınen Sahib Geray Han da siyasiy taraftan tan yalñız qaldı.
Sahib Geray Han, Moskvağa qarşı Osmanlı padişahı Sultan I-nci Süleymandan qorçaluv siyaseti istedi. Onıñ qorçalaması Moskvanıñ da Qazanğa büyük bir ordunen kelmesine mania olacaq dep tüşündi. Faqat tüşüngeni qol tutmaqnı Qırım hanından ya da Osmanlı padişahından körip olamadı. Qazannıñ qısmen uzaqta qalması onıñ yardım tapmasını qıyınlaştırdı. Özü Qırım hanı olmaq içün tahtını Mehmed Geray Hannıñ oğlu Safa Gerayğa taşlap, İstanbulğa ketti.
Sahib Geray Hannıñ yarlığında hat sanatınen tuğlarnen adınıñ yazılması: “Ebu'l-Feth el-Gazi Sahib Geray Han sözüm”
Sahib Geray Han, İstanbulda tahminen 8 sene qaldı. Bu yerde Osmanlı Devletiniñ siyaetini, idaresini, askeriy yapısınen birlikte devlet teşkilatını kördi. Qırım Hanlığında yapmaq istegeni şeylerniñ çoqusını bu vaqıtta körgenden soñ oyladı. Bu vaqıtlarda Qırımda da qarğaça bar edi. Saadet Geray Han ile İslam Geray Han arasında bir taht küreşi oldı. Qırımtatar mırzaları ve uleması üzerinde eki han da quvet quramadılar. Qırımdaki siyasiy qarğaçanıñ daha uzun sürmemesi içün İstanbulğa kelgen Saadet Geray Han, Osmanlı padişahınıñ da tasdiqini alğandan soñ, hanlıqnı Sahib Geray Hanğa taşladı. Ekim (Oktyabr) 1532 tarihinde Sahib Geray Han, Qırım hanı oldı.
Sahib Geray Han olğandan soñ dört sene boyunca İslam Geray Hanğa qarşı mücadele etti. Bu taht içün küreşiniñ soñunda Osmanlı Devleti ve Qırımdaki mırzalarnıñ qol tutmasınen muvafaq oldı. İslam Geray ondan affını istedi, ancaq Manğıtlardan Baki Bey tarafından öldürildi. Faqat Manğıtlarnıñ beyi olğan Baki Bey daha soñ Sahib Geray Han içün de bir tehlüke oldı. 1538 senesinde Osmanlı Devletiniñ Boğdan Seferine qoşuldı. Qırımnı qorçalamaq içün de Orqapı mevkiinde Ferahkerman qalesini inşa ettirdi. Seferden qaytğandan soñ, Çerkeslerniñ üzerine seferge ketti. Oğlu Emin Geray Sultannı 1539-da Ruslarnıñ üzerine seferge yiberdi. 1541-de Moskva üzerine bir seferge daha çıqıldı. Faqat bu seferde Manğıtlardan Baki Beyniñ qaytqan yolda Qırım hanlığı ordusına hücüm etkeni Sahib Geray Hannı pek açuvlandırdı. Baki Bey han ile körüşmek içün Bağçasarayğa kelgende, Sahib Geray Han tarafından öldürildi.
Qazanda tapılğan Sahin Geray Hannıñ yarlığı
Sahib Geray Han 1546-1547 senelerinde Qırım Hanlığı üzerinde bir tehditke sebep olabilecek Noğay mırzalarını mağlüp etti. Çerkezistan, Qabarday ve Hacı Tarhanğa çıqqanı seferlerde Deşt-i Qıpçaqta qaviy bir hannıñ olması kerektigini tüşüngen edi. Eger Qırım hanı qaviy ve quvetli olmasa, Moskvanıñ da diger hanlıqlarnı öz siyasetine köre alıp bara bilecegini bilgen edi. Sahib Geray Han vaqtında hanlıq ordusında qullanılğan top ve tüfekler diger Noğay ve Çerkez ordularına qarşı mühim bir küç edi. Bu top ve tüfekler Osmanlı Devleti tarafından berilgen edi. Faqat çoq keçmeden, Sahib Geray Hannıñ Osmanlı Devletindeki paşalarnen arası açıldı. Çünki Osmanlı Devletiniñ öz siyasetine köre Qırım Hanlığı ordusını qoşmaq istemedi.
Osmanlı Devletiniñ İranğa qarşı çıqacağı seferlerde Qırım Hanlığınıñ süvari küçü pek mühim edi. Çünki İran ordusına qarşı Osmanlı ordusı daha ağır qalmaqta edi. Hanlıq süvarileri ise İran ordusınen bu hususta teñ edi. Buña qarşı İran coğrafik olaraq da Qırımğa uzaq qalmasınen beraber tdağlı Qavqaz arazisinden de keçmek kerek edi. Qırımtatar mırzaları da bu seferlerge bu sebeplernen qoşulmaqnı istemegen edi. Kene de Sahib Geray Han özününiñ cenk masrafları yahşi şekilde tölense, 10 biñ Qırımtatar süvarisinen beraber kelip Osmanlınıñ da çabik süvarileri buyruğına berilse, İran ordusını yeñebilecegini ayttı. Onıñ quvetni özünde toplama siyaseti Osmanlı Devleti tarafından qarşılıq körmedi.
Sahib Geray Han esasında hanlıqnıñ siyasetini Osmanlı Devletinden farqlı körgen edi. Moskvağa qarşı Safa Geray Hannen birlikte bir cenkke kirişti. Onıñ maqsadı şimalde Geray hanedanınıñ tahtında oturğan qaviy bir Qazan Hanlığı ve kiçkene qalğan, Qırım Hanlığınen Qazan Hanlığına vergi tölegen bir Moskva Knyazlığı olması edi. Faqat onıñ İran seferindeki siyaseti Osmanlı Devletinde özüne qarşı bir muhalefet peyda etti. Safa Geray Hannıñ vefatından soñ sözde Qazan Hanı olaraq İstanbuldan yiberilgen Devlet Geray, Qırımğa kelgende, Sahib Geray Han da Tamanda öldürildi. Devlet Geray Hannıñ Qırımğa Osmanlı askeriynen kelmesi Qırımtatar mırzalarınıñ da oña qoşulmasına sebep oldı.
Sahib Geray Han vefatından soñ Hacı Geray Han türbesine defin etildi. Qırım Hanlığı tarihinde hususiy bir yerge sahiptir. Çünki Qırımda qonar köçerlikni darqatıp, Qırımtatarlarnıñ yerleşmeleri içün çalıştı. Qırımtatar mırzalarınıñ hanlıqqa qoşqanı süvarilerden başqa İstanbuldan tüfekçi ve topçular da istedi. Bu küçler onıñ ananeviy Qırımtatar ordusında deñişmeler yapmaq istegeni olaraq tüşünildi. Tüfekçi ve topçulardan sebep birçoq Qırımtatar mırzasınen arasında añlaşmazlıqlar oldı. Çünki Sahib Geray Han qabile aristokrasisine bir soñ bermek maqsadında edi. Böylece, Qırım hanı, Osmanlı padişahı kibi merkeziy küçü qaviy olacaq edi. Bu da Qırım Hanlığınıñ daha merkeziy ve quvetli bir devlet olması añlamına kelmekte edi.
Sahib Geray Hannıñ yarlığında Uluğ Ordadan qalğan tamga ananesi
Saylanğan Bibliografiya
Abdulgaffar Kırımî, Umdetu’l-Ahbar, Transkript: Derya Derin Paşaoğlu, Kazan: Şihabedtin Merdjani İnstitutı, 2014.
Abdullah Battal Taymas, “Kazan Yurdu’nda Bulunmuş Tarihî Bir Vesika: Sahib Giray Han Yarlığı”, Transkripsiyon: Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXVII, Sayı: 1, Temmuz 2012, s. 185-235.
Feridun Emecen, “Sâhib Giray”, DİA, C: 35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008, s. 519-520.
Halil İnalcık, Kırım Hanlığı Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi, Neşr. Osman Cûdî, Yay. Haz. Ablâkim İlmiy, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327.
Özalp Gökbilgin, 1532-1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığı’nın Siyasî Durumu, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1973.
Vasiliy Dmitriyeviç Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, Çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
