QIRIM HANLIĞI VAQTINDA KEFE SANCAĞI
Qırımnıñ eñ müim ticariy ve siyasiy noqtalarından biri olğan Kefe, Qırımnıñ cenübiy-şarqiy yaqında qaviy bir qale ile qorçalanğan bir şeher edi. Deşt-i Qıpçaqnı ve Qavqaznı Qırımğa bağlağan Kefe, Qırımnı da Anadoluğa bağlay. Qırım Hanlığı ve Osmanlı Devleti vaqtından evel de Qırımnen İstanbulnı (o vaqıt adı Konstantinopolis) biri-birine bağlağan bir yalı qalesi edi. Antik vaqıtta adı Theodosia olaraq keçken qaleniñ adı ilk kere Kapha ya da Kafa olaraq Porphyrogenitusnıñ kitabında MÖ IV-nci asırda qayd etilgen. Rim vaqtında (MÖ 1-nci asır) qale Caphum olaraq da bilingen edi. XIII-nci asırdan soñ Kefe, Anadolu Selçuklularınıñ ticaret yapqanı yerlerden biri oldı.
Qırım Hanlığı vaqtında Kefeniñ bir gravürası
1239 senesindeki Qalqa Cenkinden soñ Kefe, Uluğ Ordanıñ hâkimiyeti astına kirdi. Bu yerdeki ticaretni Uluğ Orda valileri ve mırzaları alıp barmağa başladı. XIII-nci asırnıñ ortalarında Cenevizliler (İtalyanlar, Cenovalılar), Uluğ Orda hanından müsaade alıp mında ticaret yapmağa başladı. Faqat devletniñ zayıflamağa başlamasından soñ Kefe qalesinde Cenevizliler küçlendi. Kefe, Qırımda ticaretniñ merkezi oldı. Qara Deñiz ticaretiniñ şimalge açılğan qapısı kibi edi. Uluğ Ordanıñ darqalmağa başlamasınen Cenevizliler, Kefe şeherine ve qalesine hâkim olmağa başladılar.
19-ncı asırda Kefeniñ bir gravürası
Qırım yarımadasınıñ ticariy merkezi olmasında Kefeniñ müim bir yeri bar edi. Kefe limanı, Qara Deñizni Asiyağa aça edi. Kefeden Azaqqa andan Hacı Tarhan ve İdil boyına ve eñ nihayetinde de bütünley Asiyağa şimalden ketken yol Kefeden keçe edi. Bu yolda Asiya ve Avropa arasında birleşken yer edi. Bu noqta Kefeni sadece Asiyağa degil, Hazar Deñizi yolu ile de bağlağan edi. XIV-nci asırda Kefege kelgen Arap seyyah İbn Battuta bu qalede Cenevizlilerniñ olğanını, amma Müslümanlarnıñ ve mescitlerniñ de olğanını belli Seyahatnâmesinde qayd ete.
19-ncı asırnıñ ortalarında Ayvazovskiyniñ resim etkeni Kefe ve Qaradeñiz
Uluğ Ordanıñ darqalmasından soñ peyda olğan Qırım Hanlığınıñ qurucısı I-nci Hacı Geray Han, Qırımda bütünley hâkim olmak içün Cenevizlilernen cenk etti. 1434-te olarnı mağlüp etkende, huquqiy olaraq Kefeniñ hâkimi oldı. Qaledeki Cenevizliler, Qırım hanına vergi bermekni qabul etti. Osmanlı Devleti ise Cenevizlilerniñ Qara Deñizdeki diger qalelerni fethetti. Kefe qalesindeki Cenevizliler XV-nci asırda zayıflağan edi. Bu zayıflama neticesinde Qırım Hanlığındaki iç meselelerde taraf oldılar. I-nci Hacı Geray Handan soñ çıqqtan taht küreşinde Cenevizliler özleriniñ haqlarını qorçalayacaq han namzetlerine ve mırzalarına qol tutmağa tırıştı. Bu sebepten Qırım Hanlığında iç qatnaşıqlıq oldı. Cenevizliler de özleriniñ Qırımdaki hâkimiyet quvetini kötermege tırıştı. Faqat Osmanlı padişahı Sultan II-nci Mehmedniñ yibergeni donanmanıñ 1475-te Kefeni feth etmesi ve Meñli Geray Hannıñ da tahtqa çıqmasından soñ Qırımda Cenevizlilerniñ hâkimiyeti ğayıp oldı.
1883 senesinde Kefe Qalesi
1475 senesiniñ Haziran (İyun) ayında feth etilgeni ticariy ve siyasiy hâkimiyet qurmasına sebep oldı. Sarıkermandan başlap Otuzlar köyüne qadar olğan cenübiy Qırımda merkezi Kefe Qalesi olğan Kefe Sancağı quruldı. Kefe qurulğanı mevki itibariyle Osmanlı Devletiniñ eñ mühim sancaqbeyliklerinden biri oldı. Bunıñnen beraber Osmanlı Devletiniñ şimal siyasetiniñ birinci merkezi olğan Kefe, Qırım Hanlığınen ortaqlaşmanıñ da timsali oldı. Bağçasaraynen İstanbul arasındaki bağlanma noqtası içün Kefeni aytsaq, yanlış olmasa kerek.
1897-de Kefedeki Müfti Camii, Rusiye İmperiyası caminiñ qubbe ve minaresiniñ töpesine haç tikken edi
Kefe bir sancaq olğanda, XVI-ncı asırda beş qazadan oluşa edi. Bu qazalar Manğup Sudaq, Keriç, Azaq ve Taman edi. İnkerman ve Balaqlava da Mangupğa bağlı edi. Kefe şehri de İçqale (Frenkhisarı), Dışqale ve Topraqqalenen üç qısımdan oluşa edi. Şeherniñ nüfusi XVII-nci asırda arttı. Osmanlı Devletiniñ menbaları bu asırda Kefe şehrinde 4000 ev (tahminen 20.000 kişi) olğanını qayd etken. Evliya Çelebi de Seyahatnâme adlı eserinde Qırımğa kelgende, Kefede Müslümanlarnıñ (Qırımtatarlar ve Türkler) mahalle sayısı olaraq 80, ğayrımüslimlerniñ ise (Rumlar, Yahudiler, Ermeniler vs.) 40 mahalle olğanını yazğan. Şeherde toplamda 9060 adet ev qayd ete. Bu vaqıtta Kefede on dane balaban camii bar edi. Evliya Çelebiniñ de kitabında qayd etkeni büyük camiler: Şehzade Süleyman Camii, Müftü Camii, Yeni Camii, Gölbaşı Camii, Tâcir Hacı Nebi Camii ve Kulekapısı Camii.
Kefe, ticariy olaraq epey müim bir noqtada olması sebebinden Osmanlı Devletindeki dört mühim gümrük noqtasından biri ve Kefe Gümrügi olaraq qayd etilgen edi. Qırım Hanlığı içün de bu gürmükniñ bir hususiy mühimligi bar edi. Çünki bu gümrük Qırım hanlarına da salyâne adınen senelik aqça tölegen. Kefede darp etilgen ve Kefeviy aqça adı berilgen bir de aqçası bardı. XVI-ncı asırda eki Kefe aqçası bir Osmanlı aqçasına teñ edi.
20-nci asırda Kefedeki Qara Dağnıñ fotografiyası
18-nci asırğa qadar Kefe Qalesi ve şehri, Qırım Hanlığı ve Osmanlı Devleti içerisinde bağlanğan ve nüfüsi artqan bir yer oldı. Faqat bu asırda Rusiyenen yapılğan cenkler, Rus ordularınıñ Qırımğa kirmesi Kefege de pek büyük zararlar berdi. 1771 senesinde General Dolgorukovnıñ Rus ordusı Qırımğa kirgende, Kefedeki nüfüs tahminen 20.000 civarında edi. 1774-1783 seneleri arasında Rus ordusınıñ Qırımda yapqanı zulümlerden qaçqan ehali Kefeden gemilernen Osmanlı Devletiniñ Qara Deñiz yalısına çıqtı. Bu köçler Kefedeki Qırımtatar nüfüsine tesir etti. Rusiyeniñ Qırımnı 1783-te işgal etmesinden soñ bu yerdeki Müslüman mahalleler ve camiler yıqıldı. Camilerden ve mescitlerden elde etilgen qurşunlar da silah imalatında qullanıldı.
20-nci asırnıñ başlarında Kefe
Saylanğan Bibliografiya
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova, 7. Kitap, 2. Cilt, Haz. Seyit Ali Karaman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
Hakan Kırımlı & Nicole Kançal-Ferrari, Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları, İstanbul: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, 2016.
Halil İnalcık, Kırım Hanlığı Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
Yücel Öztürk, “Kefe”, DİA, C: 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, s. 182-184.
