QIRIMTATAR MATEMATİKACI ÜSEYİN RIFQİY TAMANİY
Üseyin Rıfqiy Tamaniy, Osmanlı Devletiniñ askeriy universiteti olğan Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûnnıñ quruluvında vazife alğan ve baş hocalığıñı uzun vaqıt aydağan Qırımtatar metamatikacıdır. Doğğan tarihi bilinmey amma 1750 senelerine yaqın bir zamanda doğğanı qabul etile. Tamanda doğğan Üseyin Rıfqiy Tamaniyniñ babasınıñ ismi de Qırımgazi eken. Osmanlı tarihinde bilingen eñ müim matematikacılardan biri oldı.
Taman haritası
Bursalı Mehmed Tahirniñ biografiya kitabı Osmanlı Müelliflerinde Üseyin Rıfqiy Tamaniy haqqında qısqaca bir qısım bardır. Bu qısımnı mında Osmanlı Türkçesiden Qırımtatarcağa tercime etemiz:
“Qırım tarafındaki Tamandan olğan ve Şam vilayetinde vefat etken Emin Paşanıñ babasıdır. Mühendishaneniñ qurulğan 1210 (1795) senesinden başlap 22 sene baş hoca olaraq türlü fen dersleri oqutqan Osmanlınıñ matematika ilimleri hocasıdır. O vaqıttaki talebe arasında Büyük Üseyin Efendi nâmınen de biline edi. Arqasında bıraqqanı 1212-de (1797) neşir etilgen Usûl-ü Hendese ve İmtihanü’l-Mühendisîn, Usûl-i İstihkâmât, Usûl-ü İnşa-i Tarîk, Mecmuatü’l-Mühendisîn, Telhisü’l-Eşkâl, el-Medhâl fi el-Coğrafya ve Arapça İrtifa Risalesi ve Humbara Cedveli ve sairedir. Bir de Arapça olaraq Feridetü’l-Münire fi İlmü’l-Küre isminde elyazma bir eseri bar. 1232-de (1816/1817) senesinde Medinede bir taqım muqaddes eserniñ tamirine memur etilgende, anda vefat etti. Askeriy mektepniñ dersleriniñ hazırlanmasında büyük hizmeti oldı. Mecmuatü’l-Mühendisîn 1217-de (1802/1803) ve Telhisü’l-Eşkâl ise 1239-da (1823/1824) Mısırda neşretildi. Usûl-ü Hendese ve Medhâl-i Coğrafya ve Müsellesât-ı Müsteviyye ise İstanbulda neşir etildi. Mecmuatü’l-Mühendisîn haqqında askeriy müzeyniñ müdiri olğan Ahmed Muhtar Paşanıñ Ahvâlnâme-i Muhallefât-ı Askeriyye-i Osmaniyye adındaki kitabında kerekli izahat bardır.” (s. 261-262).
Üseyin Rıfqiy Tamaniyniñ İmtihanü’l-Mühendisîn eseriniñ kirişi
Üseyin Rıfqiy Tamaniyniñ yazğanı matematika eserleri mühendis ve askeriy mekteplerde ders kitabı olaraq oqutıldı. Eki nesil subaylar ve mühendisler matematikanı onıñ bu eserlerinden üyrendi. Tamaniyniñ Öklid haqqında yasağanı çalışuvlar ve tercimeler onıñ mühendislikte Öklidçi bir traditsiya qurğanını körsete.
Üseyin Rıfqiy Tamaniyniñ balası olğan Mehmed Emin Paşa 1835 senesinde İngilterege oqumaq içün Osmanlı padişahı tarafından yiberilğen subaylardan edi. Cambridge Universitetinde matematika oqudı. Bu universitette dissersatsiyasını Osmanlı Türkçesinde hesab-ı tebeddülat (Türkçe: varyasyon hesabı, Rusça: Variantsionnoe isçislenie) olaraq qayd etilgen matematika dalında berdi. Osmanlı Devletine qaytqanda, 1841-1846 seneleri arasında Mekteb-i Harbiye (askeriy mektep) müdiri vazifesinde oldı.
John Bonnycastleniñ Euclid’s Elements isimli kitabınıñ Tamaniy tarafından tercimesi olğan Usûl-ü Hendese kitabı
Saylanğan Bibliografiya
Ali Rıza Torun, “İlk Kapsamlı Türkçe Mühendislik Kitabı Mecmûât el-Mühendisîn’in Ele Aldığı Konular ve Niteliği Hakkında Bir Değerlendirme”, Belleten, Cilt: 74, Sayı: 270, Ankara 2010, s. 517-530.
Atilla Polat, “Mekteb-i Harbiye Nazırlarından Matematikçi Mehmed Emin Paşa’nın Biyografisine Giriş”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 20/2, 2019, s. 59-74.
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C: 3, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1342/1923.
