Qırımda Açlıqnıñ 100-nci Yıldönümine
Bundan yüz yıl evelsi yaznıñ soñunda Qırım yarımadasında misli körülmegen açlıq felâketi qoptı. Qırım Devlet arhivinde saqlanılğan resmiy malümatlarğa köre açlıq 1921 senesiniñ ilk küz ayında başlanıp, 1922 senesiniñ mayıs ayında endi 400 biñ insan açlıq çekmekte edi. 1921-1922 seneleri içinde Qırımda açlıqtan 100 biñ insan ölip, bulardan 75-76 biñi qırımtatarlar. Bu insanlar yarımadanıñ boğday ızanları olmağan, esasen bağçacılıqnen oğraşqan dağlı ve dağ etegindeki köylerniñ sakinleri edi. Qarasuvbazar şeeriniñ ealisi 48 fayızğa, Eski Qırımnıñ — 40,9 fayızğa, Kefeniñ — 35,7 fayığa, Sudaqnıñ — 36 fayızğa eksildi, bir çoq dağlı köylerniñ ealisi tolusınen açlıqtan öldi.
Açlıq nasıl başlanğan edi, Qırım, cümleden Keriç yarımadasınıñ köylerinde neler olğanını doğma Acımendi köyünden, belli halq ocası, folklorşınas Abduraman Bari özüniñ "Ayatımnıñ unutılmaz levhaları" hatırlavlarında bu aqta müim bilgi bere.
- Açlıq başladı
1921 senesi küz ayları salqın ve sepelep cavğan cavunman keçe. Çöller aydalğan qara sabanlarnen qap-qara bolıp körüne. Ot ölenden çöl faqır. Mal otqa aruv carımay. Bugüne-bugün köylerde halq ötmekni toya aşasa da, nedendir aşqa ve aşavğa bir açközlük sezile. Köp aşasañ da toymaysıñ. Ötmek ve başqa aşlar bereketsiz ve cuğumsız tuyula. Ükümet çölge egin saçtırmay. Tirmenler qapalı, un tarttırmay. Küzde halqnıñ bir çoqusında zahire bitken ve endi yoq. Ükümet ise kene de zahire tiley. Razverstka beriñiz, dep halqnı zorlay ve allı-taqatlı köylülerni qapata. Qırımnıñ ufuqını açlıq bulutı sarıp alğan edi. Açlıq şeerlerde endi başlağan, nevbet köylerge kelgen edi. Köyümizde Mentarnıñ ve Hocametniñ toyları artı-artından boldı. Aş-suv köp edi. Lâkin toyda çingene ve tilenciler de pek çoq edi. Bu zavallılar salınıp çıqqan sofralardaki ötmek artıqlarına ve süyeklerine talaşa ediler.
Bizim evge qudağıy bolıp qaynanaynen beş-on musafir qadınlar kelip büyük cıyanaq bola. Qaside loqsa bolıp, ilki qızımız Naideni doğurğan edi. Sabiy 7-8 kün yaşap, apansızdan gece öldi.
Açlıq bolır dep kimniñ aqılına kelgen. Bolsa qıtlıq ve ağırlıq bolır, dep belledik. 80 pud qadar boğday bastırğan edik. 2 sığır, 2 başmaq , 5 atımız, 9-10 qoyımız bar edi. Cem pek az edi. Özümizden ziyade ayvanlarnı tüşüne edik. Yağmurnıñ çoq yağması ve çöllerniñ otaymasını tiley edik.
Köy ve yollarda aç tilençiler çoq körünip başladılar. Çingene halqı köy-köyden şaşıp cüre ve aylana edi. Tavda büyük qıtlıq barlığı aqqında haber cayradı.
- Mal qırğını
Atlarda yuqunçlı "meningit" hastalığı başladı. Avzını qıyşayta, başını yuqarı kötere, közleri aq-yarıq körmey. Qalanğan divarğa uruna. Qalavnı teşse de ögge yürmege istey. Büyürine qarap sutkalarnen aylana. Böyle etip zavallı alaşa acınıqlı sürette çekişip öle. Üç dane sap-sağlam atlarımız öldi. Köyümizde yüzden ziyade at bar edi. Olarnıñ aman-aman episi şu marazğa oğrap, arıqlap ğayıp oldılar ve köyde 5-10 at qalğandır.
Tuvar ayvanları da halqta aşayt tanqı bolğanı sebebinden soyulıp aşala edi. Qoy daa ziyade azaydı. Çünki beyazlar vaqtında ve qızıllar kelgen soñ köylülerniñ bek köp qoy ve tuvarları çekip alınğan edi.
- Açlıq
Azavdan qattı esken cel, topraq ve taş parçaçıqlarını çañğıtıp, qarnen birge qarışıp betiñe tiyse otday yaqıp cibergen suvuq ava halqqa açlıqnı hayırladı.
Halq anda-mında sürüşe. Kimeri şeerge kete, kimeri şeerden qayta. Şeerliler köyge aqışa, tav halqı çölge kele. Birevler qayıqqa minip qorantasınen Tamanğa köçip keteler. Er kes şaşqın, er kes abdırağan. At arabanen yürgen az. Halqnıñ çoqusı cayav. Köy içleri, qapı aldıları, yollar tilencilernen tolu. Bularnıñ çoqusı balalar. Beti, qolı şişik, kirli, urbası eski ambal-cumbal açlar er yerde körüne. Yollarda, çöllerde at leşleri serilip yata. Halqnıñ közüne bir şey körünmey. Atlarnı, tuvarnı, birden bir sıyırını, bir dane tavuğı qalğan bolsa – onı bile soyıp aşay, yarınını oylanmay.
- Ne bolsa aşala
Adam aç bolsa, ne rastkelse onı aşay. İnsan yaşamaq, ölümnen küreşmek istey. Boğday unı ötmegi, arpa unı ötmegi yoq. Cılap unundan bide tapsañ da büyük bir bahıt, çayma içile. O çaymağa da un tapılmay. Arıq at eti de bite. O da tapılmay. Aram ölgen ayvanlarnıñ etini, it, mışıq etini aşağanlar bar.
- Açlıqnıñ deşetleri
Deşetli (qorqunçlı, suvuq) açlıq neler ettirmedi… Leş, it, mışıq, çarıq, gön aşağanlar da bar edi. Ya insan etini aşav, onı da aşağanlar boldı. Balalarını soyup aşağan analar, bala ve qartlarnı tutıp soyğan ve etini aşağan adamlar, insan leşi aşağan açlar az bolmadı. Tatar şairi Amdi Geraybay bu aqta:
Açlığından delirgen babaylar bar,
Öz balasın aşağan anaylar bar,
dep yazğan edi. Açlıqta bazı bir adamlar şaştılar. Qolundasını tutmağa bilmeyip, qorantasınen açtan öldiler. Melaqay çingene Davtelde tuvar qarap, oğlu Arslan demircilik yapıp 300 pud qadar boğday toplağan ediler. Özü de, balaları da öldiler. Arslay suvuq bir avada bizim evge keldi. Biz oña etli omaç berdik. Şorbanı aşağan soñ o, bir gön parçası çıqarıp peçkada pişirip aşadı. Bazı bir canavarlar insan etinden kolbasa yasap satqan ediler.
- Hırsızlıq ve samosudlar (linç)
Açlıqta hırsızlıq, basqıncılıq ve talavlar pek meydan oldı. Mal hırsızlav, uruv açıp zahire aluv, evlerni basuv kibi qolaysız vaqialar er köyde bola edi. Böyle işlerni açlardan ziyade evelden belli bolıp kelgen, tavlı yaşağan allı hırsızlar yapa ediler. Bu talavcılıq memleketniñ er yerinde devam ete. Ükümet tarafından aydutçılıqqa qarşı küreşüv komissiyaları teşkil etilgen edi. Bu komissiyalarğa çoqusı allı taqatlı adamlar kirdiler. Bu komissiyalar köylerdeki hırsızlarnı tutıp cemaat ile birlikte köteklep öldüre ediler. Bizim qomşu köylerde Sıcivut, Qarı, Kölalçın, Cavtobe, Qaçıq ve Qaranğıt köylerinde çoqusı hırsızlar cemaatnıñ mahkemesi ile yani qanunsız öldürildiler. Meşur Harcibiyeli Murat, Qaranğıtlı Abqayum, Taşalçınlı Yusuf kibi belli aydutlar arqadaşlarıman öldürildiler.
Bularnıñ arasında eldurüst ve faqat açlıq sebebinden hırsızlıq yapmağa mecbur bolğan adamlar da qurban bolıp kettiler.
Aydutlar tarafından harcibiyeli Cemaltı qadınınen soyuldılar. Qıpçaq köyünde bay Abdennan ile oğlu Aci-Arif öldürildi. Çabaqta bir yaş yigit soyuldı. Böyle öldürüvler çoq oldı. Açlıqta at oynatqan aydutlar Çerubaş, Manğıt köylerinden bir taqım adamlar bolıp, başqa köylerge köre mında köp ediler.
- Açlıqtan ölgenler
Açlıqta bek köp adam öldi. Bazı bir qorantalarda birisi qalmay açtan ölip bittiler. Taşlıyar, Salın, Oysul, Sarılar, Manğıt, Harcibiye köyleriniñ 20-30 fayız ealisi açtan öldi. Başqa köylerde de açtan ölümler çoq oldı. Bizim köyde yalıñız Qurtamet öldi.
- Açtan ölgenlerniñ mezarı yoq
"Açtan ölgenniñ mezarı yoq" degen söz doğru söz eken. Yollarda, çöllerde açtan ölgenler, şu ölgen yerlerinde kömüldi yahut kömülmey şu yerde çürüp quş-qurtqa yem bolıp qalıp kettiler. Elbette böyle adamlarnıñ mezarı bolmadı.
Açtan ölüvlerniñ eñ deşetli kölemi Qırımnıñ yalı boyu ve tav köylerinde oldı. O yaqlardaki köylerde halq yarı-yarığa ğayıp oldı. 1921-22 yıllarnıñ açlığı qırımtatarlarnıñ aman-aman 25 fayızını yani 70 biñini yutıp yiberdi.
- Açlıq harabaları
Açlıq çoq harabalar doğurdı. Açlıqta yoq bolıp ketkenlerniñ ev ve qaraltısı yıqıldı. Açlıqta aran, evlerniñ töpelerindeki toban alınıp mallarğa cem olaraq berildi. Cabuv ağaçları yaqıldı. Açlıq sebebinden faqırlıqqa oğrağan halqnıñ ev, aran, avlaları bozuldı, eksildi.
Açlıq böyle etip özüniñ izlerini qaldırdı. Açlıq bunıñnen sıñırlanmadı, çoqusı adamlarnı hastalıqqa oğratıp, deşetli hatıralar qaldırdı, bir zamanda allı insanlarnı fuqare etti.
- Açlıq bayları
Açlıq yılı qıtlıq umumiy bolsa da, açlıq umumiy degil edi. Er köyde aşaytı mol ve yeterli bolğan birer, ekişer hocalıqlar bar edi. Olar devam etmekte bolğan açlıqnı körip, aşavnı eksiltip, halqnen beraber özlerini aç kösterip, öz barlıqlarını caşıra ediler. Böyle adamlar arasında açlarğa yardım etkenler pek az edi. Açlar olarğa muracaat ete, közyaşlarınen aldlarına yıqıla ve qolında bolğan altın, savut, ev şeylerini pek ucuz bere, zahire ve unğa deñiştire ediler. Açlıq yılı açlardan yoq qıymetine şey satıp alaraq bayığan adamlarğa "açlıq bayları" dey ediler.
- Açlıqnıñ tesiri
Açlıq insanda bütün ümüt ve tasavurlarını sile, yoq ete. Açlıqnıñ etrafta ve köz aldıñda deşetlerini ve açlıq qıtlığını çekken adam istiqbalden, kelecekten bir türlü yahşılıq ve yaşayış ümüt etmey. Keçken ömürni, toq yaşavnı, lezetli aşlarnı, beyaz ötmeklerni sağına. Bu aşlarnı bir daa aşamaq qısmet eter ekenmi, dep tüşüne.
Moyedin, Zinabadin, Menlarslan ağalarnen Kerçke ketemiz. Men Menlarslanğa 35 funt boğdayğa semiz qoy satqanman. Menim toru atım küçlü. Menlarslannıñ atları taqatsız ve arıqlar. Şeerge baramız. Sitmambetniñ evinde yaşaymız. Onıñ pis bir apayı bar edi. Evni bitletken. Eki kün yatıp bizler de bitledik. Menlarslanğa satqan qoyğa üçümiz ortaqlaştıq ve kebab etip satacaq boldıq. Lâkin başaralmadıq. Qaytamız, yol ağır, arabada bayağı yük bar, atlar ise taqatsız. Saraymende atlarnı raatlandırdıq. Üyleden soñ yolğa çıqtıq. Özümiz cayavmız. Aqşam üstü Davtel sırtındamız. Yağmur yağa, etraf qaranğılaştı. Qır üstünde adaşamız. Qıblanı, sırtnı şaşıramız. Bizge at çıqarğan Acimuratnen Mansur da adaşalar. Olar çağıruv-sızğıruvnen bizni zornen tapalar. Bereket bersin, Moyedin aqam yol tapa. Şunıñman birge qırdan tüşip evge kelemiz. Bu zaman menim başım aylanğan. Köyge kirgende bile qıblanı-sırtnı adaştırğan edim. Dohat altın satıp eki-üç pud qartop ve qavuzlı boğday ketirgen edim.
Tevfiq Qubanğa köçecek bola. Men de Kubanğa barıp kelmek isteyim. Yarı geceden soñ köyden çıqamız. Tevfiq, men, Acimurat, Veys aqay, Abdulveli, Hocamet beraber ketemiz. Qırnıñ üstüne çıqar-çıqmaz adaşamız. Üylede Saraymenge baramız. Bir parça raatlanğan soñ yönelemiz. Aqşam Dörtivge (Aleksandrovka) baramız. Köy sovetiniñ reisi bizge ev bermey, tışta qaldıra. Ava suvuq. Yer buzlay. Biz tışta yatamız.
Şeerde Tevfiq sığırını sata. Men altınlarnı satam. Üç pud mısırboğday unı alam. (Bir dohatqa bir pud yarım un. Men Tamanğa ketmege istemeymen. Qaytaman. Acimurat, Abdulveli beraber qaytamız, saba çıqıp aqşam Saraymenge kelemiz. Bekmambet enişteniñ evinde yatamız. Aşımıznı mısır unından pişirip aşaymız. Egeçimiz (Acimeryem abam) tolu ayman un açıta. Bizge bir cıllı şorba bermek bile qollarından kelmey. Tañda buzlaqta çıqa köyge yengil-yengil baramız. Bir barğan yolda açlıqtan ölip qalğan bir musulmannı cemaat cuvıp, cenazesini qılıp cıymaqta edi.
Eki başmaqnen 7-8 qoynı soyıp aşadıq. Eki sığır ve eki atımız qaldı. Bularnıñ episi pek iygi atlar ve sığırlar edi. Ayvanlarnı baarge öldürmeyip alıp çıqtıq, cemimiz yetti.
Küzde mektep cabıldı. Balalar oqup olamadılar. Leninskke er kün baram. Er barğanda boş qaytmayım, ötmek ve başqa aşayt ketirem. Az bolsa da payok bere ediler. Pek yahşı amerikan potikleri de bergen ediler.
- Köçegenge qatnav
Qışta bir qaç kere Köçegenge bardım. Qaside köyünde qala. Meni de çağıralar. Qaynatam pek yahşı yaşay, motorlı tirmeni bar. Bu tirmen olarğa büyük sebeb oldı. Zahireleri de yeterli edi. O yılı kendir de aşaldı. Halq kendirni qavurıp, ondan qalaç pişire turğan.
- Baarlik saçuv ve açlarğa yardım
Ükümet baar saçuvı içün arpa, cılap ve soñra mısırboğday urluğını berdi. Köylüler kollektivleşip baarlik eginlerni saçtılar, mısırboğdaynı ise er kes ayrı saça. Mısır halqqa yardım olaraq berilgen edi. Açlarğa yardım olsun dep un, kürpe de berildi. Qazanlar asılıp, esalet açlar ve köy halqı içün şorba pişirildi. Saçuv komitetiniñ başı Arifmambet aqay, açlarğa yardım komitetiniñ başı Mucdaba ağa, men ise esapçı edim.
Baar keldi, yağmurlar sıq yağa. Otlar, çölde barlaq ve piçenlikler oñdı. Egin pek az, lâkin yahşı oldı. Halqnıñ yaşayışı biraz tüzelip başladı. NEP sebebinden bazarlar açıldı, şeerlerde un, zahire çoqlaştı ve ucuzlaştı. Gür ösken ot-ölenlerge toyğan sığırlar nomay süt berip, may da köp boldı. Halq endi toya başladı.
