AŞIQ UMER
QIRIMTATAR ORTA ASIRLAR EDEBİYATI TARİHINIÑ RUHİY CEVHERİDİR
Аşıq Umer aşıq tarzı qırımtatar şiiriyetine eñ salmaqlı isse qoşqan şairlerden biridir.
O, 1621 senesi Qırımda, Kezlev şeerinde Abdulla Kence oğlu degen fuqare esnaf qorantasında dünyağa kele. Maalle mektebinde iptidaiy bilgi ala. Aqranları arasında o, çevikliği ile ayrılıp tura, zekiyligi ve azırcevaplığı ile etrafındaki insanlarnı ayrette qaldıra.
Qısqa bir vaqıt devamında medresede Quran oqumağa ögrengen Aşıq Umer Kezlevdeki meşur Cuma cami medresesinde, o devirniñ namlı şairlerinden Kefeviy Seit Abdulkerim Şerefiy kibi edebiyat ocasından ders ala. Şu vaqıtlar o, şiirler uydurmağa başlay.
Sevimli ocası vefat etken soñ, Aşıq Umer medreseni qaldıra ve özü yazğan şiirlerine maqam uydura, saz çalıp qavehanelerde aşıq türkülerini yırlap, adamlarnı eglendire.
О, ömrüniñ bir çoq qısmını Dağıstanda, Azerbaycanda, İranda, Süriyede, Türkiyede keçire. İstanbul, Bursa, Sakız, Varna, Bağdad kibi şeerlerni kezip çıqqanı aqqında, onıñ şiirlerinde tasvir oluna. Eserlerinde, bu şeerlerniñ güzelligi aqqında yazıla.
Aşıq Umer yazılı edebiyatınıñ ğazel, qoşma, semai, murabba, muhammes, müseddes, müstezat, muamma, destan, şairname kibi şekillerinde icat etken halq şairidir. Onıñ eserlerinde ahlaqiy, aşqiy (sevgi) didaktik, diniy mevzular tasvir oluna. Eserlerde şairniñ keskin aqılı ve tüşünceleri ifadelene.
Bütün ömrüni şiir uyduruv ve bestekarlıqqa bağışlağan Aşıq Umer asıl evlenmeyip, ayatını bekarlıqta keçire. Ömrüniñ soñunda o, doğğan şeeri Kezlevge qayta ve 1707 senesi, seksen altı yaşında bu yerde vefat ete.
Aşıq Umerniñ icadında çeşit türlü mevzular aydınlatılğan.
Vatan ve yer asretligi, ömür ve yaşayış kibi mevzularda insanlarnıñ arasındaki münasebetler kösterile. İnsanlar arasındaki bu münasebetler daima eyi dostane çizgiler esasında qurulmaq kerekligi aqqında aytıla.
Er bir insan cemiyette özüni nasıl alıp baracağı, özüni nasıl tutacağı aqqında nasiatlar berile. Qıymetli nasiatlarda, insanlarnıñ tabiat çizgileri kösterile. Bazı bir tabiat çizgilerinde bütün bir milletlerniñ milliy tabiat çizgileri de ifade oluna.
Neticede, bu eserler bizge yahşını yamandan ayırmağa ögrete. Aşıq Umerniñ icadında koterilgen meseleler bizim kunümizde de öz emiyetini coymayıp, onıñ adını ebediyleştireler. Belki, şunıñ içün de bu eserler öseyatqan nesilge ebediy nasiat ve vasiyet olıp qalacaqtır.
Aşıq Umer öz zamanında olduqça keniş bilgili icatkarı olğanı onıñ eserlerinden belli. Bu al hususan şairniñ «Şairname» eserinde daa açıq körüne. Ğayet qıymetli çizgi taşığan bu acayip eserinde Aşıq Umer öz zamanından evel icat etken ve bunıñ kibi de öz zamandaşları olğan yüzünden ziyade şairni tilge ala ve olarnıñ çoqusuna eki-üç söznen bediy sürette harakteristika bere. Bunı yapmaq içün, şubesiz, o şairlerniñ episiniñ yaratıcılıqlarını ve tek yaratıcılıqlarını degil, özlerini de bilmek kerek. Bu, Aşıq Umerniñ ne derecede keniş malümatlı adam olğanını köstere. «Şairname» aqqında da maqale yazacaqmız.
Ulu şair Aşıq Umerniñ öz ana tiliniñ inci daneleri kibi süslü sözlerinden tizilgen ve öz tuvğan halqınıñ muqaddes baylığı sayılğan şiirleri de, insanperver, dünyaviy poeziyası da cian medeniyeti hazinesine degerli, qıymetli cevherler sıfatında kirecektir.
Aşıq Umerniñ yaratıcılığı diqqatqa lâyıq ceetlerinden biri - onıñ dünyaviy şair olmasıdır. O, edebiyatımız tarihına samimiy muabbet yırcısı, ömür sevinçi ve qayğısınıñ, ayrılıq accılarınıñ ifadecisi olaraq kirse de, böyle istidatlı şiirlerinen öz zamanındaki içtimaiy teñsizlik ve adaletsizlikni tenqit etken ötkür satırlarını kirsetip, olarnıñ içtimaiy mundericesini zenginleştirdi.
ĞAZEL
Qış keçip yaz kelmekte, tam ilk baar künleridir,
Lâle, sunbül, gül açılmış, temaşa künleridir.
Yeyip-içip, uriylerle oynaşıp yürmek içün,
Suv kenarı bağçada yar ile zevq-sefa künleridir.
Yüregiñ aşıq ile tolıp, qaynayıp coşsa kerek,
Тamçılar ummanğa irişir, tolıp taşsa kerek.
Аşıq-sevda olğanlar dağlarğa tüşse kerek,
Dünyalıqçün qızğanlarğa kâr-fayda künleridir.
Er kes almış sevdigini, yalñız qaldım men kene,
İtibar olmaz ğaripke, şimdi rağbet zenginge.
Bu aşqnıñ gemisini men kene saldım enginge,
Yel sürdi bir kenarğa-ruzgar künleridir.
İster iseñ dertke meftün Aşıq Umer söylesin,
Кene şu menim divane göñlüm durmay iñlesin.
Bu aşqımnıñ soñu yoqtır, bu dert menden vazgeçsin,
Dilberge degil, altınğa meftünlıq künleridir.
ÖGÜTLER
Er ne söyler ise zengin,
Dinleyüb derler doğrı!
Bir faqirni körseler eger,
Sanarlar onı oğrı.
Qanda varsañ pak libasle,
Kirecek yeriñ belli,
Yoqsul olsañ, saña derler,
Ya mashara, ya deli.
Er kimge qılsañ göñül,
Аlemde arzu-ihtiyac,
Оl saña tañrı selamın
Bile vermez, közüñ aç!
Bir güzelge göñül verip
Kendini qurban eyleme,
Er kördigiñ dostıñ sanıp
Gizli sırıñ söyleme!
Cehalet kişiniñ
Qaddını eger,
Qul günahsız olmaz
Der iseñ eger!
QOŞMA
Bu ayn-i uyünım seniñdir seniñ,
Аqan çeşm-huunım seniñdir seniñ,
Bu suuz u deruunım seniñdir seniñ,
Dil –i erganuuım seniñdir seniñ.
Gönül pür melüldir dü çeşmim alil,
Beyaban-i ğamda bulunmaz delil,
Reh-i firqatde bir yol azmış zelil,
Gel ey rehnümuunım seniñdir seniñ.
Bu ah u eniynim bu hicr u ğamım,
Bu şevq-i melâlim bu ayn- i demim,
Bu hecm-i sayidim bu baht-i kemim,
Bu derd –i füzuunım seniñdir seniñ.
Bu şal ile bu tac bu hırqa aba,
Qamusı yolunda hebadır heba.
Bu çarı anasır bu hefti qaba,
Bu cem’аn yekuunım seniñdir seniñ.
Оmer dar-i ğurbette nem var benim,
Ya fehm u firasette nem var benim,
Bu bazar-i mihnette nem var benim,
Bu aqla gununım seniñdir seniñ.
SEMAİ
Şu qarşıdan kelgen dilber
Kelir amma, neden soñra?
Bir selamğa qail oldum,
Berir amma, neden soñra?
Bağçada açılğan güller,
Dalında ötken bülbüller.
Bizni öşeklegen tiller
Çürür amma, neden soñra.
Kördim yaremin yüzünü,
Öptim dostımnıñ közini.
Аradım buldum izini,
Buldum amma,neden soñra?
Qolumdan uçurdım bazı,
Yeter , ettin maña nazı.
Аşıq Umerin niyazı
Кeçer amma, neden soñra?
