QIRIM HANLIĞI TARİHİ KİTAPLARINDAN:
ES-SEBÜ’S-SEYYÂR FÎ AHBÂR-I MÜLÛKİ’T-TATAR
Qırım Hanlığı vaqtında yazılğan tarih kitaplarından olğan es-Sebü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülui’t-Tatar, 18-nci asırğa qadar Qırımtatar tarihini añlata. Seyyid Mehmed Rizanıñ qolyazması bu kitabının ismi Tatar Hanlarınıñ Rivayetlerinde Yedi Yıldız tercüme etilebile. Bu elyazma haqqında tedqiqat yapqan Yavuz Söylemez, “Yedi Yıldız” tabirinin Seyyid Mehmed Rızanıñ daa mühimlik berip malümatlı yazğanı yedi Qırım hanı olğanını ayta. Bu yedi Qırım hanı ise I-nci Meñli Geray Han, I-nci Sahib Geray Han, I-nci Devlet Geray Han, I-nci Bahadır Geray Han, I-nci Selim Geray Han ve II-nci Meñli Geray Han. Söylemezğe köre, hususan aytmaq kerek ki, elyazmada sadece bu yedi Qırım hanınıñ I-nci Hacı Geray Hanğa qadar olğan soyu qayd etilgen. Bu da tarihiy vaqia açısından meraqlı bir malümat.
17-nci asırda Qırım Hanlığı ve Deşt-i Qıpçaq
Seyyid Mehmed Rizanıñ hayatı haqqında tafsilâtlı malümat yoq. Doğğan yeri bilinmegen ve tamırı haqqında da farqlı rivayetler bar. Osmanlı müelliflerinden Bursalı Mehmed Tahir onıñ Amasyada doğğanını qayd etse de, başqa yaqlarda Qırımiy (Qırımlı) dep yazılğan. Qırım tarihi haqqında mühim tedqiqatları olğan Rus tarihçisi Vasiliy Dmitriyeviç Smirnov ve belli Qırımtatar tarihçisi Nariman Seyityahya ise onıñ Qırımlı olğanını tüşüne. Çünki Seyyid Mehmed Riza kitabında Qırım haqqında tafsilâtlı malümatlar bere ve Qırımda birqaç yerde olğanını ayta. Latin urufatlı transliteratsiyasını hazırlağan ve elyazmalarınıñ nüshaları hususunda çalışqan Yavuz Söylemez de onıñ Qırımda doğğandan soñ Osmanlı İmperiyasında medresede oqup devlette çeşitli vazifeler alğanını tüşüne.
Yavuz Söylemez azırlağañ Latin urufatlı kitap
es-Sebü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülui’t-Tatar elyazmasınıñ eki farqlı transliteratsiyası neşir etildi. Bulardan ilki Qazanda, Şihabetdin Mardjani İnstitutı tarafından R. R. Abdulcemilyevniñ neşirge hazırlağanı Rusça ismiyle 2019-da çıqqan Sem Planet v İzvestiyah o Tsaryah Tatarskih, digeri ise Yavuz Söylemezniñ neşretkeni ve 2020-de Anqarada Türk Tarih Kurumu tarafından çıqqan Es-Sebü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin). Söylemezniñ neşri elyazmanıñ farqlı nüshalarınıñ muqayeseli bir transliteratsiyası, ancaq Abdulcemilyevniñ neşir etkeni ise bu kitapnıñ Qazan nüshasıdır.
Elyazmanıñ 1832-de Qazanda neşir etilgen soyunıñ 2019 senesinde çıqqan transliteratsiyası
Seyyid Mehmed Rizanıñ kitabı Qırım hanlığı tarihini I-nci Meñli Geray Han vaqtından (1469-1515) başlap 18-nci asırda II-nci Meñli Geray Han vaqtına (1724-1737) qadar añlatqan. Kitapta Hanlıqnıñ qurucısı Hacı Geray Han ve soyunıñ Cengiz Hanğa qadar ketken dalı açıqlanğan. Türklernen Tatarlarnıñ soyu haqqında da malümat berilgen. Bu qısımda Türk-İslâm istografiyasınıñ klassik bir variantını köremiz.
Seyyid Mehmed Riza bu tarih kitabında hanlıqnıñ quruluvında Hacı Geray Hannıñ, Uluğ Orda hanı Seyyid Ahmed Hanğa qarşı kirişkeni küreşi ve Geray isimniñ hanendannıñ ismi halına kelişi haqqında meraqlı malümatlar qayd etken. Hanlıqnıñ teşkil etüvindeki siyasiy merkezler ve I-ni Meñli Geray Han ve Nurdevlet arasındaki taht küreşi, Kefedeki Cenevizlilerniñ bu işlerge qoşulması tafsilâtlı açıqlanğan. Osmanlı İmperiyasınıñ Qırımğa kelişi ve Cenevizlileri çıqartıp bularnıñ Kefedeki qalesini fethinen I-nci Meñli Geray Hannıñ Qırım hanı olaraq siyasiy quvetni özünde toplaması da Seyyid Mehmed Rizanıñ hususiy olaraq diqqatlı yazğanı qısımlardan biridir.
Qırım Hanlığınıñ halqara siyasiy münasebetlerine de kitapta mühim bir yer berilgen. Osmanlı Devletinen olğan münasebetlerden başqa Rusiye, Lehistan ve İran kibi devletlernen beraber Çerkesler, Nogaylar ve Qazaqlarnen münasebetlerge, cenkler ve ticariy bağlarğa dair malümat qayd etilgen. Bu malümat bu halqlarnıñ tarihi içün de birinciden tarihiy menba olaraq saylana. Çünki bu halqlarnıñ ve devletlerniñ klassik devirdeki tarihiy Qırım Hanlığınıñ tarihinen bağlana. Çünki bu kitapta da bir kere daha köremiz ki, Qırım Hanlığınıñ idariy ve siyasiy merkezi Qırım olsa da, onıñ askeriy ve siyasiy olaraq qolunıñ yetişken yeri hanlıq Ukrainası, şimaliy Qavqas ve Rusiyeniñ qoluna tüşse bile, İdil boyuna qadar kete edi.
Avropalılarnıñ Azaq boyu haritasında Qırımtatar atlısı
Qırım Hanlığınıñ dahiliy ve ictimaiy teşkilâtı haqqında berilgen malümatlar tarafından Seyyid Mehmed Rizanıñ kitabında türlü bir şeylerge diqqat berilgen. Onıñ kitabınıñ Qırımdaki Qaraçı beylerniñ qabileleri haqqında bergen malümattan başqa diger qabileler haqqında da tafsilât qayd etmesi mühimdir. Çünki bu malümat Seyyid Mehmed Rizanıñ Qırımdaki dahiliy meselelerni yaqından bilgeni ve qabileler arasındaki kiçkene şeylerni de körip tedqiq etkeni onıñ Qırımda doğğanına ve öskenine işaret ete. Qırım Hanlığınıñ quruluvında qol tutqan kabileler olğan Qaraçı beylerden Şırın, Barın, Arğın ve Qıpçaqnen Sicevut ve Nogay qabileleriniñ tarihi bu kitapta taqip etilgende, hanlıqnıñ idariy teşkilâtı da özüni körsete.
Netice olaraq Seyyid Mehmed Rizanıñ es-Sebü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülui’t-Tatar isimni bergeni ve Tatar Hanlarınıñ Rivayetlerinde Yedi Yıldız anlamına kelgen 18-nci asırda qalemge alınğan bu elyazma tarih kitabı Qırım Hanlığınıñ sadece tarihi degil, Qırımnıñ siyasiy ve idariy coğrafiyası, Qırımtatarlarnıñ bu coğrafiyadaki halqlarnen münasebetleri haqqında esas menbalardan biridir. Bu tarih kitabınıñ oqunıp qısqa maqalaler olaraq Qırımtatarca neşir etilmesi de Qırımtatar tarih yazıcılığına büyük faydalar berecektir.
Saylanğan Bibliografiya
Seyid-Muhamed Rıza, Sem Planet v İzvestiyah o Tsaryah Tatarskih, Transliteratsiya, Podgotova k İzdaniyu: R. R. Abdulcemilyev, Kazan: Şihabetdin Mardjani İnstitutı, 2019.
Seyyid Mehmed Rızâ, Es-Sebü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), Hazırlayan: Yavuz Söylemez, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
