QIRIM HANLIĞI TARİH KİTAPLARINDAN:
UMDETÜ’L-AHBÂR
Qırım Hanlığınıñ tarihini añlatqan elyazmalarından biri olğan Umdetü’l-Ahbâr, Abdülgaffar Qırımiy tarafından 1743 senesinde Soğucaq Qalesinde sürgünde ekende yazılğan. II-nci Selim Geray Han vaqtında qalemge alğan bu Qırım tarihi kitabı Cengiz Han ve Uluğ Orda, Qırım hanları ve Geray Hanedanı, diger Tatar hanlıqları ve mirzalar haqqında farqlı qısımlarda malümat bere.
18. asırdaki Qırım ulemasından olğan Abdülgaffar Qırımiyniñ doğğan ve vefat tarihleri belgisiz. Faqat onıñ yazğan tarihinde özü aqqında aytqanları ve qadılıq kibi vazifelerni qaysı hanlarnıñ vaqtında yasağanını bilemiz. Bu malumatlardan onıñ hayatınıñ 18-nci asırnıñ ortalarında keçkenini köremiz. Abdülgaffar Qırımiyniñ soyu Uluğ Orda vaqtında quvetli beylerden olğan Qıyat qabilesinden Mamay Beyden kelgen, ve babası da Hasan Efendi eken. Evi ve qorantasınıñ yaşağan yeri Qarasubazar edi. İlk tahsilini Qırımda zemaneviy âlimlerden alğandan soñ 1711-deki Prut Savaşınğa qoşulğan.
Necip Âsımnıñ 1927 senesinde neşir etken Arap urufatlı ilk matbu kitap hâli
1730-1731 senelerinde Qaplan Geray Hannıñ hizmetinde başlanğan hanlıq maqamlarındaki vazifesi 1743-te han olğan II-nci Selim Geray Han vaqtına qadar devam etti. Qalğay qadılığı, divan kâtipligi kibi hanlıqnıñ mühim maqamlarında vazifeli edi. 1736 senesinde Rusiye ordusı Qırımğa ilk kez kirgende, Orqapıdaki cenkte Ruslarğa qarşı Qaplan Geray Hannıñ ordusında savaştı. II-nci Selim Geray Han vaqtında 1743 senesinde aytqanına köre “bazı münafıqlarnıñ hasetligi sonucu” Bağçasaraydan Qarasubazarga köyüne sürgün etildi, soñ Qırımnıñ tışına Qavqastaki Soğucaq Qalesine sürgün etildi. Tarih kitabını da bu qalede yazdı.
Umdetü’l-Ahbâr, Qırım Hanlığı tarihine başlamadan evel Cengiz Han ve onıñ soyundan kelgen balalarnıñ hikâyesini añlata. Cengiz Hannıñ devletni qurıp da topraqlarnı ve hakimiyetni kenişletmesi bu qısımdadır. Qırımiy, Cengiz Hannıñ Müslüman olmasa da, her dinge sayğılı olğanını qayd ete. Onıñ vefatından soñ da devlet dört balası arasında taqsim etildi. Bulardan Cuci Han, Deşt-i Qıpçaqta hakim olğan Uluğ Orda tarihinen eser devam ete. Qırımiy, Berke Hannıñ doğğanda, Müslüman harakterine sahip olğanını aytıp, onıñ vaqtında Tatarlarnıñ da Müslüman olğanını kitabında yaza. Müslüman olması sebebinen Berke Hanğa daa mühim bir yer qoşqanı bu qısımda belli.
Umdetü'l-Ahbarnıñ elyazmasından bir sahife
Abdülgaffar Qırımiy kitabında Cengiz Han ve Uluğ Ordadan soñ Qırım Hanlığı vaqtına kele. Hacı Geray Hannıñ hanlıqnı qurğandan soñ oğulları arasında çıqqan taht küreşinde Meñli Geray Han galip olğan. Hanlıqnıñ tarihini hanlarnıñ tahtqa oturğan vaqıtlar üzerinden hronologik olaraq añlata. Qazantatarlarnıñ Sahib Geray Hanğa mektüp yiberip Geray Hanedanından birini Qazanğa han olaraq yibermesini istegenlerni de tarihinde qayd ete. Bu kibi hadiselerniñ bahsinen Qırımiy, Qırım Hanlığınıñ 18-nci asırnıñ ortalarında qadim qaviy halını hatırlatıp, İdil boyundaki Tatarlarnıñ hanlarnı quvetli olğanı içün Geraylardan olmasını istegeneni körsetmege tırışa.
Qazanda çıqqan Latin urufatlı Umdetü'l-Ahbâr transkriptsiyası
Abdülgaffar Qırımiy 1736-1739 senelerinde olğan Osmanlı-Rus Savaşında, Qırımda olğanı içün bu cebhede olğan şeylerni de zemaneviy Osmanlı tarihçilerinden yahşi qayd etken. Qaplan Geray Hannıñ Orqapıda yasağanı qorçalav savaşını ve Qırımnıñ içlerine doğru sıyıqqanda yaşanğan vaqialarnı keniş malümat berip añlata. Qırımğa ilk kez Rus ordusınıñ kirgeni vaqıtta neler olğanıñı, Geray Sultanlar ve mirzalarnıñ neler yasağanını ve halqın ne sıqıntılar çekkeneni, Hansaraynıñ yaqılğanını tarihine yazğan.
Umdetü’l-Ahbârñı diger tarih kitaplarından farqlı yapqan bir şey de sonuna qoşulğan Qırımnıñ qaraçı beyleri, qabileleri ve mırzaları haqqındaki qısım. Bu qısımda Abdülgaffar Qırımiy, Qırımnıñ ve hanlıqnıñ en mühim qabilelerinden olğan Şırınlar haqqında çoqça malümat bere. Qabile beyleriniñ ve mırzalarnıñ Qırım hanınıñ qaviy olğanı vaqıtta onıñ siyasetini alıp barğanını ancaq han qaviy olmasa, öz qabile siyasetlerini alıp bacaqlarını ayta. Qırımiy onıñ vaqtında bu mirzalarnıñ ve beylerniñ isimlerini de kitabında bere.
Abdülgaffar Qırımiyniñ Umdetü’l-Ahbâr ismindeki Qırım Hanlığı tarihi kitabı yazıcınıñ zemaneviy olaraq 18-nci asırdaki vaqialarnı körmesi ve hanlıqta farqlı maqamlar vazifeli olmasından sebepçe birinciden tarih menbası olaraq qayd etile. Kitapnıñ tili ise hanlıq vaqtındaki Osmanlı Türkçesi ile yazılğan. Qırım içinde ve tarihindeki yer ve kişi isimleri içün de bu kitapnı bir menba olaraq körmege mümkün.
Bu kitapnıñ ilk Arap urufatlı matbu neşri 1927 senesinde Necip Âsım tarafından yapıldı ve İstanbulda çıqtı. 2003 senesinde ise Derya Derin tarafından Abdülgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr’ına Göre Kırım Tarihi adınen Anqara Universitetinde master dissersatsiyası olaraq berildi. Bu dissersatsiya 2014 senesinde Qazandaki Şihabetdin Mardjani İnstitutı tarafından neşretildi. 2018 senesinde bu institut tarafından Rusçağa tercime etilgen soyu neşir etildi.
Kitapnıñ 2018-de çıqqan Rusça tercimesi
Saylanğan Bibliyografiya
Abdulgaffar Kırımî, Umdetü’l-Ahbar, Şihabetdin Mardjani İnstitutı, Yazma Miras Kitap: 1, Transkript: Derya Derin Paşaoğlu, Kazan 2014.
Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’t-Tevârih, Medhâl ve İlâvelerle Neşreden: Necib Âsım, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1343 (M. 1927).
Derya Derin, Abdülgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr’ına Göre Kırım Tarihi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003.
