II-NCİ GAZİ GERAY HAN
I-nci Devlet Geray Hannıñ oğlu olğan II-nci Gazi Geray Han, 1554-te doğdı. Cenklerde körsetken qahramanlıqları içün Bora lağabınen de añıla. 1578 senesindeki Osmanlı-Sefeviy cenkine Qalğay Adil Geray Sultannen beraber qoşuldı. Özdemiroğlu Osman Paşanıñ ordusına qol tuttı, amma 1580-de bir harekâtta İran ordusına esir tüşti. 5 senelik esirligi vaqtında İran şahı, onıñ Osmanlığa qarşı yanında olmasını istedi. Bunı iç bir vaqıt qabul etmedi ve 1585-te hapiske qapatılğan Alamut (Qahqaha) Qalesinden qaçtı. Erzurumğa, Özdemiroğlu Osman Paşanıñ yanına keldi. Onıñ vefatına qadar cenklerge qoşuldı, soñ İstanbulğa ketti. İstanbuldan, Yanboluğa bir çiftlikke yiberildi. 1585 senesine qadar mında oturdı ve İslâm Geray Hannıñ vefatından soñ 1588 senesinde Qırımğa han oldı.
II-nci Gazi Geray Han
II-nci Gazi Geray Han, Lehistan ve İsveçnen ittifaqlıq körüşüvlerinden soñ Moskvağa seferge çıqmaqnı oylağan edi. 1591 senesinde balaban bir ordunen Moskvağa seferge ketti. 1592 senesinde de bir seferge çıqıldı. Bu seferlerniñ maqsadlarından birevi Ejderhan (Astrahan) ve Qazannı qaytarmaq edi. 1593-de yañı bir Osmanlı-Habsburg cenkiniñ başlanuvı bu seferlerni toqtattı. Rusiyanen barış añlaşması imza etildi ve çar, her sene 10.000 ruble töleycek edi. Bu verginiñ içinde Qırım hanına yiberilecek bahşışlar sayılmayacak edi.
II-nci Gazi Geray Hannıñ, Lehistan kralı III. Zygmunt Wazağa, Fevral (Şubat) 1592-de yiberğen yarlığı
1594-de II-nci Gazi Geray Han, Qırım Hanlığı ordusınen Osmanlı Devletiniñ, bugünki Hungariyanıñ Györ şeherinde olğan Yanıqqaleniñ quşatmasına qoşuldı. Eflâk ve Boğdandaki (Moldava) isyanlarnıñ toqtatılmasında qol tuttı. Osmanlığa bağlı olğan Boğdan knyazlığınıñ tahtına bir Geray Sultannıñ keçmesini teklif etken olsa da, qabul olunmadı. Bu sebepten 1596-daki seferge qatılmadı ve yerine Qalgay Fetih Geray Sultannı yiberdi.
O vaqıtlarda Osmanlı Devletiniñ sadrazamı olğan Cigalazâde Sinan Paşa, bu seferge qoşulmağanı içün oña qarşı siyaset alıp bardı. Padişah III-nci Mehmed tarafından sadrazamnıñ israrları nihayetinde istifa etildi ve yerine qalğay han olıp saylandı. Fetih Geray Hannıñ bu hanlığı qısqaca üç ay devam etti. Cigalazâde Sinan Paşanıñ sadrazamlıqtan istifa etmesinden soñ Qırım mırzalarınıñ da qol tutmasınen II-nci Geray Han yañıdan han ilân etildi. 1598-de padişah Sultan III-nci Mehmedniñ davetinen Hungariyadaki Osmanlı ordusına qoşuldı. 1599-da Osmanlı Devletinen Esztergon seferine qatıldı. 1602 senesinde bugünki Hungariyanıñ Pecs şeherinde qışladı. Meşhur şiir divânını mında yazdı. 1603 qışında Qırımğa qayttı.
Şecaatnâmedeki bir miniatürada eñ solda turğan mavi qaftanlı ve qalpaqlı Gazi Geray Han (İranda esirligi vaqtı)
1606 senesinde Habsburglar ve Osmanlı Devleti bir barış añlaşması imzaladı ve 1593-te başlağan bu savaş soñuna keldi. Cenkniñ bitmesinden soñ II-nci Gazi Geray Han, Rusiyege qarşı Lehistan ile olğan ittifaq añlaşmasını yañıladı. Anadoluda, Sultan I-nci Ahmed vaqtında çıqqan isyanlar içün Qırım hanından asker yiberilmesi istendi. II-nci Gazi Geray Han bir ordu yerine daa küçük bir quvet yiberdi. 1607 senesinde Şirvanğa, Sefeviylerge qarşı olğan seferge davet etildi. Bu vaqıtlarda Özü boyunda inşa ettirgen Gazikerman qalesinden Qırımğa qayta edi. Qayta ekende, yolda hastalandı ve vebadan öldi. Hansaraydaki Han Camii mezarlığında defn etildi. Yerine oğlu Qalğay Toqtamış Geray Sultan, Qırım mırzaları tarafından han saylandı. Faqat Osmanlı Devleti tarafından qabul etilmedi.
Gazi Geray Hannıñ taraq tamğalı mührü
II-nci Gazi Geray Han, “Ebu’l-Fethu’l-Gazi” unvanını qullana edi. Bu “fethin babası” añlamına kele. Hanlığı vaqtında çoqça seferlerge qoşuldı. Qırım hanları arasında büyük olğanlarından qabul etile. Osmanlı siyasetinen Qırım siyaseti arasında bir teñlik yapmaqta muvafıq olabildi. Hanlıq ordusında “tüfekçi” adınen ateşli silah qullanğan küçük bir quvet de qurdı.
Sanatkâr bir menlikke de sahip olğan II-nci Gazi Geray Han muzıka, hat ve şiiriyetnen de oğraşa edi. Bestelerinden altmış eki danesi bu künge qadar qalğan han, peşraf ve saz semaileri bestelegen. Şiiriyeti de bilingen edi. Türkçe ve Qırımtatarcadan başqa Arapça ve Farsça şiirleri de bar. Divan edebiyatınıñ nazm usullarında qalemge alğan şiirleri qahramanlıqları ve cenklerdeki muvafaqıyetni añlata.
1588 tarihli Gazi Geray Han döneminde hanlıq aqçası
* II-nci Gazi Geray Hannıñ bestesi “Mahur Saz Semaisi”: https://www.youtube.com/watch?v=DZqwYzy8v3k
Saylanğan Bibliyografiya
Halil İnalcık, “Gazi Giray II”, DİA, C: 13, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996), s. 452-453.
Halil İnalcık, Kırım Hanlığı Üzerine Araştırmalar 1441-1700, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017).
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân, Tab ve Neşri: Osman Cudi, (İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1327).
A. A. Novoselyskiy, XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, Tercüme: Kemal Ortaylı, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011).
Vasiliy Dmitriyeviç Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, Tercüme: Ahsen Batur (İstanbul: Selenge Yayınları, 2016).
