QIRIMTATAR ŞAİRLERİNİÑ İCADINDA TUVĞAN TİL MEVZUSI
(SÜRGÜNDEN SOÑ DEVİR VE BUGÜN)
Maqalemizniñ birinci qısmında sürgünlikten evelki şairlerimizniñ tuvğan til mevzusında yazğan şiirlerine bir nazar taşladıq ve şunı kördik ki, olarda tilimizniñ aenkligi, dülberligi ve zenginligine medhiyeler yañğıray.
1944 senesi mayıs 18-de qırımtatar halqınen beraber onıñ tili ve edebiyatı da sürgünlikke oğratılıp, taa 1957 senesine qadar qatiy yasaq altında bulundı. Uzun 13 yıl devamında Orta Asiya, Rusiye ülkelerinde komendant rejimi şartlarında bulunğan halq tuvğan tilinde tek özara, evinde qonuşabildi. Tilniñ bir yerde çalışması, qullanması degil, atta adı bile yasaqlandı. Zaten, bundan soñra ve daa çoq yıllar devamında qırımtatar tili basqı altında çekişmege devam etti. Şu, qayd ettigimiz, 1957 senesi mayıs 1-de Özbekistannıñ Taşkent şeerinde qırımtatar tilinde "Lenin bayrağı" gazetası neşir etip başlandı. Eger gazetanıñ ilk sanlarında "qırımtatar tili", "qırımtatar edebiyatı", "qırımtatar medeniyeti" sözlerine rastkelinse, nasıldır bir-eki aydan soñ "qırım" sözü alıp bıraqıldı ve artıq "tatar tili", "tatar edebiyatı", "tatar türküleri", "tatar oyunları" kibi ibareler qullanılması emir etildi. Ebet, o zaman gazette çalışqan sürgünden evel icat etken yazıcı ve şairler, gazeteciler bunıñ çaresini buldılar: "ana tili", "tuvğan edebiyat", "milliy oyun", "halq yırı" kelimelerine deñiştirdiler. Em oquyıcılar söz ne aqqında olğanını pek yahşı añlar edi o zaman!
Aynı şu mürekkep, zorluq ve basqılar tolu bir devirde yani 1957 senesi büyük klassigimiz Eşref Şemi-zade "Közyaş divarı" (Aslıhan) poemasını yazmaqnı tüşüne ve 1958 senesi yazmağa başlay. Poemada tilimiz aqqında yer alğan parçanıñ er bir satırı qıymetli bir mana taşıy, müim bilgi bere. Aynı şu parçadan 1600 seneleri Qırımda icat etken qadın şairemiz Leylâ Bikeç aqqında başqa iç bir yerde olmağan ilk bilgini alıp, şiirinden milletimizge ğurur berici bir qaç satırını oqumağa nail oldıq. Şu sebepten onı tolusınen ketirmekni lâyıq, dep tanıdıq:
"Bu zengin til halqımıznıñ
Qalp sevinçi, fiğanı,
Türkiy tiller gülzarınıñ
Eñ çeçekli fidanı.
Menim işim — şu fidandan
Süslü güllerin termek.
Soñ olardan demet yapıp,
Qaytıp halqıma bermek...
Mında bir küz güzelligi,
Dalğalarnıñ ökesi,
Saar vaqtı tazeligi,
Gecelerniñ büsesi.
Yeşil aşlıq şuvultısı,
Is qoqusı bar mında.
Muqadderatı bu tilniñ -
Yaş kelinler bağrında.
Mında asret analarnı
Bedduası, duası.
Mında Beybars, Boralarnıñ
İqtidarı, deası.
Cayıqbaştan esken yelniñ
Talğınlığı — bu tilde.
Yaralanğan şain quşnıñ
Çılğınlığı — bu tilde.
Bu tilden küç, ğıda alğan
Bözyigitniñ coravı.
Meñli-Suluv qartanaynıñ
Çorasına cılavı...
Bir çoq medeniy halqlarda
Olğan kibi, bizim de,
İşte böyle qaznamız bar
Elimizde bugünde.
Bu til, dostum, menim, seniñ,
Halqımıznıñ añına,
Yüregine, zeinine,
Damarına, qanına.
Siñgen sabiy çağımızda
Anamıznıñ sütünen,
"Aynenni"niñ tatlı, şırın
Ezgisinen, beytinen.
Sevingende, quvançını
Halq bu tilde bildirgen,
Tarsıqqanda yanığını
Kene şunen söndürgen.
Biñ yıl burun halq bu tilde
Tabınğan Allasına,
Qalbini bu tilde açqan
Aşıq-maşuqasına.
Sekiz yüz yıl bundan aldın
Qırımlı Mahmud Qasım,
Kefede bu tilde yazğan
"Yusuf ve Zuleyha"sın.
Biñ altı yüz seneleri
Şaire Leylâ Bikeç,
Qomşularda, degil qadın,
Er şairler yoq ekeç,
Yaqın Şarqnıñ türkiy şair
Muşairelerinde
Beyt toquvda pek çoqlarnı
Çıqarmağan ögüne...
Bir kün böyle bir yarışta,
Sadelikni red etken,
Hayyam kibi yalñız şarap,
Mezelerni medh etken
Oppa, mamur şairlerge,
Külkü, şaqa-qorata
Arasında Leylâ Bikeç
Yüzlerini qarata:
"İyş-u nuşe, nimet dolu
Sofraya göz atmağıl
Ayat zevqı, ferahlığı
Gelmez yalñız zevq ile.
Baq sen, lâle kibi süslü
Narın çiçek şukranle,
Bütün ömür ğıdalanır
Faqat soğan, suv ile" -
Dep medh etken qanatkâr.
Süsli narın lâlesin,
Saf edebiy tilimizniñ
Gürletip şellâlesin...
Soñ bularnı bile turıp,
Nasıl etip coşmayım?
Nasıl etip ğururlanıp,
Sevinmeyim, taşmayım?
Sen de bunı eşitken soñ,
Nasıl etip coşmazsıñ?
Yüregiñ taş degil ise,
Sevinmezsiñ, taşmazsıñ?
Öz alımca men şunıñçün,
Gece-kündüz urunıp,
Şiirime söz cevherin
Şu qaznadan qıdırıp,
Er satırım yaşqa-qartqa,
Añlayışlı olsın- dep,
Bu asıl til yaş nesilniñ
Dimağına tolsın, - dep,
Keniş qıpçaq deryasınen
Tolu nefes alaman.
Çünki men de şu deryanıñ
Bir tamçısı olaman".
Tuvğan tilimizniñ zenginligini Eşref Şemi-zade özüniñ daa bir meşur "Çal, mağa" şiirinde "çal" kelimesiniñ 13 farqlı manasını köstererek numayış etti.
Eşref Şemi-zade ile birlikte çoq yıllar ceza müddetini apshanede keçirgen qırımtatar halqı milliy areketiniñ faallerinden biri, şair ve yazıcı İdris Asanin 1964 senesi Samarqandda yazdığı "Ana tili" şiirinde Ustadınıñ peşinden tiline sevgi ve itiramını böyle ifade ete:
"Fenden seni ayırsa da,
Asırlarnıñ afat yeli,
Aşıq Ümer, Kerem kibi,
Ebediysiñ, Ana tili!
Boğazıña yapışsa da,
Sırt zulumın qanlı eli,
Çoqundırğan çağında da
Çoqunmadıñ, Ana tili!
Otqa attı, yerge qattı,
Ne yapmadı ötmiş saña!
Otqa kirip, külden çıqtıñ
Sen halqımnı yaşatmağa.
Zindanlarğa taşladılar
Halqı ile birge seni
Aqqa işanç, iradeñni
Yoq etmediñ, Ana tili!"
Sürgünlikten evel şiir yazıp başlağan, "Qızıl Qrım" gazetasında çalışqan, sürgünlik yıllarında Vatan oğrundaki milliy areketniñ ög saflarında bulunğan Seitümer Eminniñ taa 1969 senesi yazdığı işbu satırları:
"Bilmesen öz tiliñni,
Ögrenmezsiñ ilimni.
Terek olıp ösersiñ,
Bir şey bilmey ölersiñ" ("Ana tili")
gençlerge özüne has bir nasiat olabilir.
Tabiiy ki, sürgünlikniñ yasaqları, basqıları, milliy mekteplerniñ olmağanı özüniñ menfiy tesirini keçirmey qoymadı. Rus, özbek, qırğız tillerinde umumiy, soñra universitetlerde yüksek tasil alğan gençlerge tuvğan tilinde qonuşmaq zor kelebaşladı. Yabancı tilge meyil berip de, ana tiline diqqatsız-ürmetsiz olğanlar aqqında şair Riza Fazıl özüniñ "Saqav kimdir?" şiirinde pek keskin yaza:
"Saqav dep men aytarman köküs kerip,
Ana tilin bilmegen tilsizlerge.
Tili olıp, til bilmey, boğaz kerip:
Mersi! Pardon! - ökürgen yipsizlerge.
Ana sütin emip de "mahan" dese,
Öz tilinde sevgisin bildirmese,
O saqavdan ne farqı bardır bunıñ
Soy tanımay tiklese kökke burnın?" (1968s.)
Şunı qayd etmeli ki, 1773 senesi Rusiyenini birinci işğalinden soñ halqımız mıtlaqa tilini, dinini yavurlardan qorçalamaq, saqlap qalmaq niyetinde "aq topraqlarğa" icret etti. Amma ğurbet ilde birinci yıllarda bunı başarıp olsalar, soñra yabancı müitte, meselâ, Romaniya, Bulğaristanda, tilni qorumaq ep mürekkepleşti. Bunı biz diaspora şairlerimizniñ icadında közetemiz. Romaniyalı qırımtatar şairi İsmail Ziyadin "Ana tilim" şiirinde keskin-keskin sualler yağmurını yağdıra:
"Ana tilim, öz tilim, derdiñ bek köp, añlayman,
Zor künler keçiresiñ, köremen de cılayman.
Kimsesiz bir ğaripdiy, er kes seni tartqıçlay,
Sözleriñni begenmiy, yat sözlerni alğışlay.
"- Neday şiy bu sizniñki? - deseñ, bar cevapları.
Ne etkenin bilmiyler cañı til erbapları.
"Tilni zenginleştirmek kerek", diyler. Ne aruv!
İstekleri bu bolsa, tiliymen onlarğa qaruv!
Lâkin bu tatar tili şaytip zenginleşirmi?
Aşlasañ sen kirazğa sarımsaq kelişirmi?
Zenginleştirmek tuvul, hayır, bu yapqanları
Ta uzaqtan körine tüz coldan sapqanları.
Etmeñiz be, qardaşlar, oynamañız şu tilmen!
Til bir nazik örmedir, örülmez er bir milmen!
Men sizlerge qatiyim? Beremen tek nasiat:
Tartqıçlamañız tilni, oynamañ, halqtan uyat!" (1958 s)
Qırımtatar tiliniñ assimilâtsiya problemini daa bir Romaniyalı icatkâr Güner Aqmolla kötere:
"Bu ağır vaqıtta, milletim menim,
Öz tilin qorumaq vaqıtı keldi.
Ne yazıq, ne yazıq atalar sözüne
Coytılıp, toplaşmaq zamanı keldi.
Tilini coytqan bir qırımtatarnıñ
Milletke faydası barmı iç aytıñız?
Bu yañı asırda öz tilin qorçalap,
Sırıñnı, yırıñnı şu tilde aytıñız.
Aytıñız, babaylar, anaylar, aytıñız,
Tüşünip taşınıp ballarğa aytıñız.
Yañlışmı, yırlasañ öz ana tiliñde?
Aytıñız siz mağa, öz süygen tilimde!"
Halqımıznı yüz türlü parçağa bölüp, beş ülke üzre darma-dağın etken devletniñ gizli pis niyetlerinden biri de - şu milletniñ tilini yoq etmek edi, tabiiy. Halq kene de direnip, yaşatmağa çalıştı. Bilhassa şairler gençlerimizge hitap eterek, tuvğan tilimizniñ qadimiy şanlı tarihı, mühteşemligini hatırlatmaqnı, ğurur duyğusını uyandırmaqnı, tilge sevgi ve sayğı aşlamaqnı öz boyun-borcları, dep bileler. Böyle şairlerden - qırımtatar şiiriyetiniñ eñ usta qalem saiplerinden biri olğan Mambet Ablâlimov ille şu niyette böyle satırlarnı yaratqandır:
"İsmetiy ve Canmuhammed destanı,
Ğazaiy ve Kâmillerniñ icadı,
Eşmırzanıñ, kedaylarnıñ de anı
Añdırır çıñlarnı bu til evlâdı.
Aşıq Ümer ğazelleri bu tilde
Qanatlanıp cayradılar alemge.
Çoban-zade şiirleri çoq ilde
Belli oldı Ana tilde — qalemde.
Bizlerge mirastır qadimiyetten
Emekdar halqımnıñ bu tili.
Yaşlıqnı mekteptken: ilimge yetken -
Bu lisan sevdirdi can Ana-İlni!" ("Ana tilim. 1988s.)
Sürgünlikniñ birinci yıllarında qartlar tilimizge pek qaviy yanaşıp, tilniñ ayaqta qalmasını temin etken olsalar, 1980-1990-ncı yıllarda halq Vatan yoluna çıqqanda tilimizni qorumaq meselesi pek ağır vaziyetke qaldı. Eşref Şemi-zadeniñ eñ istidatlı şegirtlerinden biri olğan ve Ustadnıñ Fatihasını alğan şairimiz Şakir Selimniñ tuvğan tilimizniñ hor alı aqqında yazğan er bir şiiriy satırı süngü kibi sançtı, qalplerni oq kibi telçeledi:
"İsmail bey, nidamıznı eşit! Kel, yetiş!
Evlâtlarıñ yaban tilde qayray til ve tiş
Qaytıp keldik ana-yurtqa, amma oldı iş!
Böyle muthiş olmağandır Vatandan ketiş...
Ana Yurtqa qaytıp keldik — ilsiz yaşaymız,
Bir millette olmağan şey -tilsiz yaşaymız,
Qalbimizde derdimiz çoq — insiz yaşaymız" ("SOS!”)
Tilimizni qorçalamaq problemini Şakir Selim em şiiriyette, em nesirde ögge sürdi: "Tuvğan tilni yoq etmek yalıñız şu tilni taşığan milletniñ elinden kelebilir...Demek, onı tek özümiz yoq etebilemiz. Aytqanlarım, Ya Rabbim, aqiqattan iraq olsun, biz özümiz öyle de yapmaqtamız", dep yazdı o, özüniñ "Milletniñ yüregi ve közü" maqalesinde.
Til meselesi öyle bir kergin derecege keldi ki, bu işke Qırımtatar halqınıñ Qurultayı da kirişti. İşte, 1991 senesi oktâbr 3-te Qırımtatar halqı 3-nci Kuurultayı 3-nci sessiyasında ana tili meselesi boyunca alınğan qararda "Maneviyetimizni, medeniyet ve maarifçilik saalarını, ve, niayet, milliy devletçiligimizni tiklev oğrunda yapacaq bütün işlerniñ temeli tildir. Tilimizniñ meselesi — umumhalq, umummillet meselesidir!" dep qayd etile, Milliy Meclisniñ tasil bölügine, Qırımtatar yazıcılar keñeşi ve "Maarifçi" birleşmesine "Ana tili oğrunda küreş" programmasını işlep çıqmaq avale oluna.
Programmanıñ öz yolu bar, amma til müiti bala içün ilk-evelâ ailede yaratıla. Meselâ, tamırları Qırımdan olğan rusiyeli alime, filologiya ilimleri doktorı, dünya halqlarınıñ Aynennilerini araştırğan İrina Karabulatova ğayet müim bir şeyni keşf etti. Yani analar öz evlâtlarına mıtlaqa tuvğan tilinde aynenni yırlamaları kerek ve tek analarnıñ "Aynennisi" dünyağa yañı kelgen insannıñ genetik afızasını uyandırmağa iqtidarlıdır. "Genetik afızası" uyanmağan, balalıqtan ana tilini eşitmegen insan büyüdikçe kim oldığını, milliy mensüpligini tam añlap olamay, bazıda Aytmatovnıñ bahs ettigi manqurtqa çevrile. Balalarınen yabancı tilde qonuşqan analarğa belli şairimiz Çerkez Ali böyle şekilde dar
"Analar, analar, qıymetli analar!
Bizlerni dünyağa ketirgen analar!
Evlâtçün kerekse, ateşte yanalar,
Kerekse, yavruçün can bergen ana
.................
"Aynenni" aytıp, östürip balañnı,
Niçün lafetmeysiñ onen öz tilinde?
Niçün aşşalap öz tuvğan anañnı,
Ne işlep yüresiñ doğmuş iliñde? ("Ana tilinde laf etmegen analarağa")
Qırımtatar şairleriniñ tuvğan til mevzusındaki şiirleriniñ deyerlik episinde tuvğan tilge sevgi anasınıñ aynenisinden başlanğanı qayd etile. Teessüf ki, zaman deñiştikçe, tehnika ep ileriledikçe, şimdiki analar öz yavrularına kendileri yerine telefonlarını yırlatalar.
Bu yerde kenede tilimizni qayğırırken ağlağan, sögüngen, darılğan ve yalvarğan Şakir Selimden bir qaç accı misra:
"Çoban zademizni oqup olmasañ,
Noman zademizni oqup olmasañ,
Öz tuvğan yurtuñnı kimsiñ ve nesiñ?
Ecel töşeginde yatqan milletsiñ.
Bağışla, keñezge kelgende canım,
Seni böyle titis sözlernen añdım.
Barsın, tilsiz tende qurusın qanım —
Tilsizlik beterdir vatansızlıqtan." (Oquyıcıma")
Çoq teessüf ki, tilimizniñ vaziyeti künden künge beterleşe. Bugünde-bugün tuvğan til aqqında tuvğan tilde şiir yazğan şairlerni de parmaqnen saymaq mümkün. Bunda, tabiiy ki, qırımtatar tilini sözde "devlet tili" olaraq Anayasasına kirsetken, amma amelde bu tilniñ inkişafı içün imkân bermegen devletniñ qabaatı bar, diger taraftan milletniñ kendi ehmallığı, tilge lâqaydlığı da yoq degil.
Amma maqalemizni bugünde-bugün hayatta olıp, elinden qalemini tüşürmegen qart şairimiz İsa Abduramannıñ ümüt berici şu satırlarınen bitirmek ister edik:
"Saña bağlı keçmişimiz, bugünimiz, yarın da.
Saña bağlı köksümizge taqılacaq nişanlar.
Körip turam
Sende qaldı yarı quvet, yarı can.
Şay olsa da, sen ölmezsiñ,
Öldirmemiz, İnşalla!"
LUĞAT
Gülzar: Gül bahçesi
Gülzarınıñ: Gül bahçesinin
Çeçek: Çiçek
Çeçekli: ÇiçekliTermek
Qaytıp: Dönüp
Qaytmaq : Dönmek
Bermek: Vermek
Mında: Burada
Küz: Sonbahar, güz
Ökelenmek: Pişmanlık, nedamet, üzüntü
Ökesi: Üzüntüsü, pişmanlığı
Aşlıq: Tahıl, mısır, zahire ve hububat için kullanılan genel tanımlama
Yeşil aşlıq: Tarlada yeni filizlenmeye başlamış ekin
Şuvultu: Uğultu, gürültü, şarıltı, (burada) cıvıltı
Şuvultısı: (şiirde) ekinlerin hışırtısı
Yaş: Genç ( Kırım’ın bazı bölgelerinde “caş” şeklinde kullanımı da var)
Cayıqbaşı: Yayıq Özeni-Ural Nehri
Cayıqbaştan: Yayıq (Ural) özeniniñ başından
Bözyigit: Kırım Tatar masal kahramanı
Corav: Yorum, tabir, mütalaa
Coravı: Yorumu
Meñli: Doğum lekesi olan, benli
Qartanay: Büyükanne, anneanne-babaanne
Qartanaynıñ: Büyükannenin
Çora: 1)Köle, 2)Karışık ailede (farklı milletlere ya da dinlere mensup anne babayla) doğan çocuk, 3)Askerlik de yapan köle
Çorasına: (burada) Çorabatır efsanesinden söz ediliyor. Çorabatır'ın annesi evlâdının ardından ağlıyor.
Cılav: Ağlayış, yakarış
Qazna: Hazine
Qaznamız: Hazinemiz
Sabiy: Temiz, mazlum, sevimli çocuk
Aynenni: Kırım Tatar ninnilerine verilen isim
Tarsıqmaq: Ağırlık çökmek, sıkılmak, bunalmak
Tarsıqqanda: Bunaldığımda
Burun: Evel, önce
Tabınmaq: Tapınmak
Aldın: Önce
Bundan aldın: Bundan önce
Yoq ekeç: Yok iken
Muşaire: Şairlerin rekabeti, şiir turnuvası
Beyt toquvda: Beyitleri nakış gibi işlemekte
Külkü: Kahkaha
Şaqa-qorata: Şaka ve eğlence
İyş-u nuş: İçki ve eğlence
Atmağıl: Eski bir şekil, “atma” anlamına geliyor
Qıdırmaq: 1) Gezmek, 2) Aramak
Qıdırıp: (burada) arayıp
Yaşqa-qartqa: Gence-yaşlıya
Tamçı: Damla
Tamçısı: Damlası
Çoqunmaq: Hıristiyanlıkta istavroz çıkarmak, vaftiz edilmek
Çoqundırğan: (burada) hıristiyanlaştırılan
Ot: Ateş
Otqa: Ateşe
Ötmek: 1) Ekmek, 2) Geçmek, 3) Kuş cıvıltısı
Ötmiş: (burada) geçmiş
İşanç: 1)Umut, 2)Güven
Terek: Ağaç
Saqav: 1)Aptal, 2) Suskun, dilsiz
Aytaman: Söylüyorum
Ökürmek : Haykırmak
Ökürgen: Haykıran
Mahan: (Rusça) salla, burada "anne" sözü gözönüne alınıyor. Ana sütü içip "mahan" dese!
Köp: Çok
Añlayman: Anlıyorum
Körmek: Görmek
Köremen: Görüyorum
Cılamaq: Ağlamak
Cılayman: Ağlıyorum
Tartqıçlamaq: Her tarafa çekiştirmek, hafifçe pataklamak
Tartqıçlay: Her tarafa çekiştiriyor
Neday: Ne gibi, nasıl
Cañı: Yeni
Aruv: İyi
Qaruv : Kuvvet
Şaytmek: Şöyle yapmak, öyle yapmak
Şaytip: Öyle yapmak
Aşlamaq: 1) Haşlamak, 2) Aşılamak
Aşlasañ: (Burada) aşılasan
Kelişmek: Uygun düşmek
Kelişirmi. Uygun düşer mi?
Tuvul: Değil
Mil: Örgü şişi, tığ
Qatmek: Ne yapmak
Qatiyim: Ne yapayım
Tartqıçlamañız: Çekiştirmeyiniz
Coytılmaq: Kaybolmak
Coytılıp: Kaybolup
Coytqan: Kaybeden
Qorçalamaq: Korumak, kollamak, himaye etmek, saklamak
Qorçalap: Koruyup, saklayıp
Yır: Kırım Tatarlarına özgü halk ezgileri
Süymek: Sevmek
Süygen: Seven
Kedaylarnıñ: (Kırım Tatar) Halk ozanlarının
Çıñ: Kırım Tatar folklorunda karşılıklı söylenen mani türü
Cayramaq: Dağılmak
Cayradılar: Dağıldılar
Qayramaq: Bilemek
Qayray: Bileyliyor
Östürmek: Büyütmek
Östürip: Büyütüp
Öz tuvğan yurt: Ana Vatan
Keñez: Geniz
Şay: Öyle, şöyle
