AŞIQ UMER AŞIQ EDEBİYATINIÑ İLK ŞAİRNAME YAZĞAN ŞAİRİDİR
XVII-nci asır, Osmanlı imperatorlığında halq şairleriniñ divan edebiyatı til, zevq ve sanat añlayışında olğan bir devirdir. Bu devirde memleketniñ er tarafından, Osmanlı kültür ve sanat çerçivesine kirgen Qırımda bu tesiri eserlerinde aks ettirgen pek çoq şair yetişkendir. Yalıñız, asırnıñ içinde yaşağan meşur Aşıq Umerniñ «Şairname»sinde 170-ke yaqın şair söz yürsete. Qolay ve aqıcı bir tilge saip olğan Aşıq Umer on birli eca ile yazğan «Şairname» adlı eseri aşıq edebiyatındaki birinci şairname misalidir.
Şairname - bir şairniñ er bir mevzunı añlatqan zamanda başqa şairlerniñ añılğanı ve olar aqqında bilgi bergen şiir çeşitidir. Divan edebiyatındaki tezkirelerge oşar.
Misal içün, Aşıq Umerniñ şairnamesi Şerifiniñ edebiy ayatında büyük bir rol oynağandır:
Şerifi değil mi cümleye üstad
Ol değil mi bizi eyleyen irşad
beyitlerini ögrenip, Şerifi kim olğanını añlaymız. Çoq şairler Aşıq Umerniñ şairnamesinen faydalanıp, özleri de şairnameler yazıp başlağan ediler. Kerçekten de yazılğan araştırmalarğa köre, Aşıq Umerniñ şairnamesi eñ tanınğan manzumelerinden birisi dep sayıla. Cihanğa kelgen aşıqlarnı tanıtmağa istegen maqsadınen, Aşıq Umer Nesimiden başlap divan, tekke ve halq edebiyatına mensüp olğan 170-ke yaqın olğan şairlerini hronologiya sayısına qoyar. Bazılarınıñ ayatlarına ve sanatlarına dair qısqa bilgiler berir. Şair eserinde aşıqlardan yalñız 17-sine yer bergendir. Bazı saz şairlerini maqtağan vaqıtta, Qaracaoğlan da maqtandı. Tanınğan arap, fars şairlerini de içine alğan şairname Aşıq Umerniñ bu mevzuda bilgilerini köstermektedir.
Aşıq Umerniñ namı, şan-şureti, özüniñ sağlığında ve vefatından soñra, Qırım milliy poeziyası çerçivesinden çıqaraq, Türkiye ve Yaqın Şarq memleketleriniñ episinde, avam halq arasında olsun, ğayet büyük ürmet ve rağbet qazana. Aşıq Umerniñ edebiyatta yeri ve emiyeti pek küçlüdir. Aşıq Umer degen şair qalplerimizden, yüreklerimizden iç bir zaman silinmez.
Bu künge qadar yayınlanğan ve Sabri Közniñ bir tebliğinde ikaye etilgen mevzu şairnameleriniñ eñ meşurı XVII-nci asır şairlerinden olğan Aşıq Umerdir. Uzun yıllardan berli Türk halq şairleri üzerinde araştırma yapqanlarnıñ adet üzre bir «Tezkire» kibi qaynaq olaraq qullanğanları bu 38 dörtlükten ibaret manzumeni ilki kere Sadeddin Nüzhet Ergun yayınladı.
Ergunnıñ faydalanğan qaynaqtan çıqqan belli olğan 38 dörtlükten ibaret bir şairname Britiş Muzeyindeki yazma divanda da aynı yer alğandır.
Araştırmalarımız sırasında (manzumeniñ ekinci başqa nüshası) Anqaradaki Milliy Kitaphanede Fahri Bilge yazmaları arasında mevcüt bir Aşıq Umer divanı tapılğan edi. Şukri Elçinniñ öz kitabında bastırğan Aşıq Umernin şairnamesi 59 dörtlükten ibarettir.
Ergun ve Bilge divanlarınıñ eskilik-yañılıq meselesi ile soñradan başqaları tarafından ilâve etilgen, aqılğa kelgen dörtlükler bir yanğa atılğan taqdirde bile yañı şairnameniñ Halq Edebiyatı araştırmalarğa ufuq açacağı tüşüncesindemiz.
Aşıq Umerniñ «Şairname»si 58 dörtlükten ibarettir. Bu eserde Aşıq Umer 170-ke yaqın şair aqqında söz yürsete.
Esasen, bular türk şairleridir. Amma «Şairname»de bir sıra meşur İran ve Arab şairleriniñ adlarına da rastkeline. Arab şairlerinden biri Mansur Al-Hallacdır. Aslında büyük bir sufi olğan bu şahstan şimdi elimizde bir qaç manzumesi bulunmaqtadır. Onıñ adınıñ «Şairname»de añılması, daa çoq, Aşıq Umerniñ tasavvufqa beslegen ürmetinen añlatmaq mumkündir.
Şairimizniñ tasavvufqa ürmeti daa bir fakttan körüne ki, eserde ilk adı anılğan isim meşur Azeri şairi Nesimiydir. Belli ki, bu şair, terisi yüzülerek, öldürülgen edi. İlerideki şairler içün, ve ilk evela, aşıq edebiyatınıñ vekilleri içün, onıñ adı fedekarlıq timsaline çevrilgen edi.
İran şairlerini ise alsaq, bular, ilk evela, meşur Hafiz Şirazi ve Saadidir. Bularğa nisbeten maqtağan bir til qullanğan Aşıq Umerniñ olarnıñ icadı ile eyi tanış olğanı añlaşıla. Belli ki, Aşıq Umer çoq kültürli bir aşıq olğandır. О, aşıq edebiyatınıñ sıñırlarını aşmağa, aşıq edebiyatınıñ teşrifatı tışına çıqmağa areket etken bir şair edi.
Aşıq edebiyatınıñ vekilleri daa çoq umumiy ediler ve olar içün ne iran, ne arab edebiyatını bilmek şart degil edi. Aşıq Umer ise klassik divan edebiyatınıñ da teşrifatını, onıñ nazm şekiller ile türlerini, onıñ vezni olğan aruz veznini menimsemege areket etken edi. Şu sebepten, Şairnamede bir sıra büyük İran şairleriniñ adlarınıñ añılması tesadüfen degildir. Farsça yazğan şairler arasında meşur Türk şairi Mevlana Celaleddin Rumi ve Horasanlı Abdurrahman Camini qoşmaq mumkündir.
Aşıq Umerniñ klassik edebiyatına meyilli olğanını eserde onlarca meşur Osmanlı divan şairleriniñ adlarınıñ añılmasından da añlaşıla. XV – XVII-nci аsırlarğa ait bu şairlerden eñ meşurları Baki, Zati, Nefi, Nedimidirler. Diqqat çekken husus, «Şairname»de bir qaç ukümdarlarnıñ, ve ilk evela, Sultan Süleyman Qanuniyniñ adlarınıñ añılmasıdır. Çoq tabiy olaraq, büyük Azerbaycan şairi Fuzuliniñ de adı keçe.
«Şairname»de pek çoq divan şairleri ile beraber onlarca tekke edebiyatı vekilleriniñ de adları keçe. Yuqarıda añılğan Nesimi, Mansur ve İran şairleri buña misal olabilir. Bularnen beraber türk dinniy-tasavvufiy edebiyatınıñ isimleri de çoqtır.
Elbette özü aşıq olğan Aşıq Umer kendi sınıf şairlerini añmasa edi, mantıqsızlıq olur edi. İşte, eserinde onlarca aşıqlarnıñ da adlarını köremiz. Bularnıñ başında Qaracaoğlan ve Qayğusız Abdal kelir.
Umumen alğanda, «Şairname»de adları añılğan şairlerniñ büyük çoqluğı şahsiyetleri bilingen şairlerdir. Lâkin eserde bugünge qadar şahsiyetleri bilinmegen şairler de barlar. Umüt etemiz ki, bularnıñ arasında Qırımlı şairleri de çıqar.
Qırımlı meselesine kelgende, şunı da qayd etmek kerek ki, «Şairname»de, neçündir, iç bir belli Qırımlı şairniñ adı añılmay. Misal olaraq, Ğazayi ve digerleri. Bunı şimdilik iç bir türlü añlatıp olamaymız.
Aşıq Umerniñ «Şairname»sinde çeşit türlü tenqidiy fikirler bulunmaqtadır. Sultan Nesimiyden başlap Kamilnen öz 58 dörtlükli şairnamesini bitirip yaza. Şairnamesinde 170-ke yaqın şairler aqqında söz yürsete. Birisiniñ yahşı taraftan köstere, yani maqtay, digerlerini ise yaramay tarafından köstere.
AŞIQ UMER
Şairname
Olmak ister iseñ gönül
Deruni zikr eyle ğani Ezdani
Be emr-i sani-i Suni Qaf u Nun
Yarattı alem-i kevn u mekanı
Geldi dil bülbülü nutq-ı lisana
Kasdi şuarayı çekmek beyana
Gör ne aşıqlar var gelmiş cihana
Dilde yad idelim hep şairani
Sultan Nesimidir cümleye serdar
Esrar-ı aşqı ol eyledi izhar
Derisin yüzdüler itmedi inkar
Canana irince terk itti canı
Ahmed-i Ahmed-i Küfriniñ kem namı qaldı
Küfür sözleriyle çoq zarar buldu
Mansur da Enelhaq çaldı
Qayğusuz belürsüz itti mekanı
Hafız-ı Şirazi Ruhi Fuzuli
Anları geçince eğdir Usuli
Oqunur dillerde nazm-ı Kabuli
Her demde şad ola ruh-i Revani
Eger görmedinse yüzin Kaminiñ
Kelamın guş ittikte Kelaminiñ
Farsi güftelerde Monla Caminiñ
Nazm-ı Dürer barı tuttu cihanı
Zatiniñ kör mıyım haqqını meğer
Beyaninin fazlı cihana değer
Koca Necatiy sorarsan eger
Oldur şuaranın pir-i irfanı
Lütfi sözleriyle tuttu İshakı
Yahşı Firkatname söyler Firaki
Sultan Suleymanıñ devriydi Baqıy
İşretle geçürdi vaqt-u zamanı
Arifler Hayali nazmın beğendi
Sultan Selimee hem qılup pesendi
Semend – i tab ile Yahya Efendi
Nice cem cust u cu qıldı Meydani
Namın marifetle añdırdı Fevri
Ulvi güne güne gösterdi tavrı
Meşhur –i alemdir hicv ile Cevri
Yaveye yüns olmuş anıñ lisanı
Suud Efendi ol müfti –i İslam
İlmiyle alemde buldı maqam
İns u cinne fetva virdi bir eyame
Bir nesne olmazdı andan nihanı
Alide derç oldu aşqıñ kümüzü
Nefi ile Nefi qopardı tozu
Monla Ğaribiniñ ğaraib sözü
Eksik olmaz Figaniniñ fiğanı
Askeri aleme gülgüle saldı
Qazasker sadrında hükümet qaldı
Monla Celaleddin ilmiyle oldu
Haqiqat bahriniñ gevher-i qanı
Fazli ustadıdır tarz-ı icadın
Bahayı dameniñ komaz inadın
Tıfli Çelebiydi Sultan Muradıñ
Yar-ı vefadarı hem qısahanı
Nedimi gelince tarzı-ı icada
Hududi süremez ana piyade
Rahşaniniñ tabı ğayet küşade
Şuara bezminde şan virdi Şani
Atayı Hatayı Kamil hünerver
Saderü sözlerde Hüsni müteber
Muhammed Divanı gerçi muhtasar
Agehiye sordum begendi anı
Behişti Naimi Feyzi Dühüri
Sabri haqiqatde hem dahi Nuri
Ubeydi Mesihi Emri Sürüri
Emiri rindane Şuhudi Qani
Ahi ğark eyledi nura casmini
«Hüsn ü Dil» de nazar eyle resmini
Mahlas idinmişler cennet ismini:
Firdevsi Cenneti Adni Cinani
Haqiqaten söyler Allahi Sabri
Aciz qodu nice şairi Hayri
Gerçi Zimmi idi sureta Cebri
Dahl idemem belki müslim Nihani
Abdiniñ «Таhmis» i cümleye ğalib
Haşimi «müseddes» yapmağa talib
Rahminiñ sözleri hale münasib
Oqunsa diñledir ehl-i irfanı
Şemseddinniñ candan gelür sadası
Hoca Çelebiniñ nazük edası
Fisebilullahdır Veysi nidası
Tebrizi sözleri bir hoşça mani?
Hayreti meydanıñ geçerdi merdi
İmamlar medhini başa çıqardı
Haleti çok dürlü sırlarda vardı
Gülşeniden dutup dest-i damanı
Niyazi haqiqat qılmada neyaz
Yunus her dem ider keşf ile raz
Yoq Eşrefoğlunıñ sözünde güdaz
Nutqi irşad ider işiden canı
Fehimde qılalım hatmın kelamın
Halilde lezzetin aldı ocamıñ
Ali gazel ile meşhurdu namın
Tamam eyledim bu dasitanı
Bu denlü cemi düp aqıl-i perişan
Yazdıq isimleriñ olduqça imkan
Asrımızda olan sahib-i divan
Diñlen bizim şehrimizde olanı
Şerifi degil mi cümleye üstad
Ol degil mi bizi eyleyen irşad
Haşımi şirine virdi özge dad
Birbirin egregi Qandi Lisani
Riddi marifetle buldu, devleti
Аdli çekti nice dürlü mihneti
Bursada meşhurdur Derviş Uzleti
Zariyi begendim dursun qalanı
Selefden geçeniñ muhtasar iyan
İsm ü resmi ile eyledik beyan
Bunlar ol şair- i sahib- i divan
Görmedisaz çalıp söz çağıranı
Evvel Katibiden idelim ağas
Kamiliñ sözlerin derununa yaz
Koroğlu çalardı perdesizce saz
Quloğlunıñ belli nam u nişanı
Qayıqçınıñ ikrarını güderler
Hüsamın ziyade methin iderler
Varat gazasında şehid derler
Din uğruna feda eyledi canı
Demir oğlu dolu destinde demler
Süremez piyade yanında kemler
Gezdi ivaz ile bir nice demler
Köroğlunıñ dağlar oldı mekanı
Pervizoğlu alemde muradın aldı
Bir zaman meydana velvele saldı
Hacı oğlu aqıbet aydında qaldı
Anda severdi bir qaşı kemanı
Qul baliniñ tatlı kelamı dilinde
Qul Himmetiñ aşq silahı belinde
Geda Musli gidüp Bağdad elinde
Şehid oldu Deyü söylerler anı
Benli Aliyniñ Küçük Aliyniñ Qul Aliyniñ
Derler miydi her şaire ne halin
Bilmezmisiñ ya Pir Sultan Abdalın
Durgut illerinde var mı mekanı
Emirzade evliyada virdi şan
Beğzade nüshasız olmazdı revan
Ahi ile gedai de bir zaman
Bursada sürdüler de mü devranı
Bursalı Halilde sadedir lisan
Güzel medh itmede yoq aña aqran
Bir gün cam içerken saki-i devran
Doldurup zehr ile sündü Yegani
Budur munacatım Rabbül-Mecide
Murad idenleri müstedam ide
Yazıcı ğarq oldu Bahr-i sefide
Haq nasib eylesin hür-i cinanı
Biçare Meyli de cihanda melil
Bir zaman ğurbette süründü zelil
Gençlikde el çeküp hürmet-i Halil
Terk eyleyüp gitti köhne cihanı
Semudi Seyyidar yar-ı muvafık
Seyyid Kethimeli bir hoşça natık
Hasanıñ sözleri hale muvafık
Çağrılsa dinledir ehl-i irfanı
Cennetiyle Harbi söze gelince
Derviş hasımından dönmez ölünce
Göz mü açdırır rüzgârın bulunca
Qarabatak ise Yave harmanı
Bir zamanlar ğurbette sürüldü Vefa
Ayaqlar altında çoq çekti cefa
Nice şairleriñ Dağlı Mustafa
Qopardı sözinen tozu dumanı
Öksüz Aşıq deişleri aseldir
Qaracaoğlan ise eski meseldir
Ezgisi çağırılır keyfe keseldir
Biz şair saymazız öyle ozanı
Qabaqoğlu sözcegizi açıqtır
Kimi uzun hem kimi qısacıqtır
Cununiniñ çenecigi qaçıqtır
Farq idemez yahşı ile yamanı
Aşıq Mustafa da haqiqiy aşıq
Çarqacı seyahat sahibi sadıq
Camcı esir añılur namiyle Çalıq
Şimdi Yaşımi de tuttu mizanı
Deli Balta hasma gösterir hüner
Arapça sözlerle Urfaya sever
Sipahidir cümlesine ser nefer
Mekan tutıp qaldı o karamanı
Kör Ömeriñ hüner gelür elinden
Kör İbrahim hoşnud kendi halinden
Kör Mustafa şaşmaz doğru yoldan
Yine pakdır köstebekten ızanı
Kör Hamza Bektaş hoşça şaqırlar
…………………………………..
Türki geçmez ise ilahi oqurlar
Hele ele getürür bir loqma nanı
Muhlis şeş cihatı qılsa deragüş
Tabiat anıñla her dem ider cuş
Hicabiniñ hicabı nesine uymuş.
Hele gör Hicraniniñ hicranı
Qul Muhammed düştü yahşı çağına
Kör Sefer qaildir sözün sağına
Uğran şairlik tekfur dağına
Yahşı añlar bilür Kör Aleksanı
Yeni peydaları beyan itmezis
Aziziniñ hakkın inkar itmeziz
Çoqtur ama aramıza qatmazız
Degiş uğrısı qafiye bozanı
Sözün eri ol durma çalış var
Hasma sataşırsıñ yad var biliş var
Şairdir sözünde başqa geliş var
Latifi Mustafa Şehri Dumani
Müslimi de hoşdur hünerkarında
Lakin nefes degil iştiharında
Şimdi qaravataq çıraqlarında
Açıqtan tutarlar Nalça Hasanı
Cevheriniñ hoş nutqunı işittim
Mahmuduñ sözlerin hatırda duttum
Qara Mustafayla ünsiet ettim
Mekan dutmuş bekler sulucahanı
Mestlikde Haline olmayan behri
Nüş-i felekden ek qasse-i zehri
Yitürmiş aqlını bu yolda Mihri
Divanedir meyli arar divanı
Evğanı Aşuri gördü Keyfi
Elmas- ı ahmerdir destinde seyfi
Sevdayi Sipahi Zahiri Hayfi
Küçük aşıqlardır canımıñ canı
Belli dedikleriñ her cana qalmam
Bin cevap söylese aynıma almam
Kamiliñ yanında bir nesne bilmem
Hele ben böylece itdim izanı
Der ki Aşıq Umer sade sözleriz
İlm-i hakikatde biz can özleriz
Postumuzuñ abdalıyuz gözleriz
Tekke- i aşq içre yolu erkan
Aşıq - ı sadıqıñ dünya qatında
Bir şeyi qalildir eşya qatında
Bir qatreyiz bunca derya qatında
Arzulayıp gideyoruz ummanı
